Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Ikony ślubne: historia, tradycja i symbolika w prawosławiu
Aurelia Felińska-Szymczak, 10 stycznia 2025
Powiedzmy rzecz zasadniczą: dla Wschodu ikona należy do sakramentaliów obecności. […] Dzieło sztuki staje się promieniowaniem obecności, teofanią, wobec której nie można pozostawać już tylko widzem, lecz wobec której należy skłonić się w akcie adoracji i modlitwy.
Tak o ikonie pisał w swej książce „Prawosławie” wybitny teolog Paul Evdokimov. Jego słowa oddają sens ikony, która jest nie tyle elementem sztuki, co przejawem Boskiej obecności pośród ludzi. Ikona otwiera duchowe oczy i kieruje je ku ponadmaterialnej rzeczywistości.
Dla człowieka wierzącego Bóg obecny jest w każdym miejscu i w każdym wydarzeniu. To Jemu powierza każdy dzień swego życia i również te wyjątkowe chwile. Do nich należy między innymi rozpoczęcie nowej, małżeńskiej drogi życia, na którą dwoje ludzi wchodzi, otrzymując znak Bożej obecności pośród nich – ikony ślubne.
Odgrywają one znaczącą rolę w życiu duchowym małżeństw. Zwane są też niekiedy „koronacyjnymi” lub „weselnymi”. Ich historia sięga wczesnych wieków chrześcijaństwa, kiedy to ikony stały się integralnym elementem kultury duchowej i liturgicznej w krajach prawosławnych. Tradycja ta różni się nieco w zależności od regionu, ale zawsze koncentruje się wokół idei błogosławieństwa i ochrony, które ikony przynoszą nowożeńcom.
Bizantyjczycy już w IX i X wieku rozpoczęli systematyzację kanonów ikonograficznych. W tym okresie ukształtowały się kanoniczne przedstawienia Jezusa Chrystusa i Matki Bożej, które z czasem zaczęły być wykorzystywane również w kontekście małżeństwa. Choć w tym czasie ikony ślubne w obecnym znaczeniu nie były jeszcze powszechne, ich teologiczne podstawy zaczęły się kształtować wraz z rozwojem bizantyjskiej sztuki sakralnej.
Na terenie dzisiejszej Rosji ikony ślubne zaczęły odgrywać kluczową rolę już w średniowieczu. Ich przekazanie parze młodej było częścią sakramentu małżeństwa, podczas którego młodzi otrzymywali dwie ikony – jedną przedstawiającą Jezusa Chrystusa, a drugą Matkę Bożą. Na tych obszarach ikony te często były przekazywane z pokolenia na pokolenie, stając się nie tylko świętymi obrazami, ale i rodzinnymi relikwiami.
Tradycja ikon ślubnych rozwijała się również na innych ziemiach prawosławnych - w Grecji, Ukrainie, Serbii, Rumunii oraz Bułgarii, i pozostaje żywa do dziś, w wielu krajach prawosławnych będąc kultywowaną z ogromnym szacunkiem.
W Polsce - szczególnie na Podlasiu, Lubelszczyźnie i w południowej części Podkarpacia - ikony ślubne także były i są częścią prawosławnego sakramentu małżeństwa. Tradycyjnie para młoda otrzymuje dwie ikony - Jezusa Chrystusa oraz Matki Bożej.
Zamawianie ikon ślubnych
Zamówienie ikon ślubnych wymaga staranności, aby mieć pewność, że ikony będą zgodne z kanonem i jednocześnie spełnią oczekiwania zamawiającego. Proces ten rozpoczyna się od konsultacji z doświadczonym ikonografem, który pomaga w wyborze odpowiednich wizerunków i rozwiewa wszelkie wątpliwości. Ikonograf zazwyczaj prezentuje zdjęcia prawidłowo wykonanych prawosławnych ikon ślubnych, co pozwala na lepsze zrozumienie, jakie wizerunki są możliwe i jakie mogą pasować do wizji tego, kto będzie odbiorcą ikon.
Wśród najczęściej wybieranych ikon ślubnych znajdują się wizerunki Jezusa Chrystusa Pantokratora oraz Kazańska, Włodzimierska lub Iwerska ikona Bogurodzicy. Ważnym krokiem jest decyzja o wymiarach ikon, które powinny być dostosowane do przestrzeni domowej, w której się znajdą. Najczęstsze rozmiary ikon ślubnych to 32x24 cm i 25x20 cm. Ikonograf proponuje wizerunki pasujące do wybranych rozmiarów, aby zapewnić harmonijny wygląd ikon.
Istotna jest decyzja dotycząca tła ikon. Można wybrać tło malowane lub złocone, przy czym w polskim prawosławiu najbardziej popularne są ikony ze złoconym tłem. Jeśli zamawiający ma specjalne oczekiwania dotyczące kolorystyki ikon lub zdobień np. aureoli, powinien przekazać te informacje ikonografowi. Uwzględni on te życzenia, o ile będą zgodne z kanonem.
Zamówienie ikon ślubnych powinno być zrealizowane z odpowiednim wyprzedzeniem. W zależności od złożoności projektu oraz dostępności wykonawcy, zaleca się składanie zamówienia co najmniej 6 do 12 miesięcy przed planowaną datą ślubu. Im bardziej skomplikowany projekt, tym więcej czasu może zająć jego realizacja, zwłaszcza jeśli ikony zawierają wiele detali, wypukłe aureole lub wzory grawerowane na złocie.
Proces pisania ikon ślubnych
Cały proces rozpoczyna się od przygotowania odpowiedniego podłoża, czyli deski, która będzie podstawą dla ikony. Deska jest zazwyczaj wykonana z drewna lipowego, które jest cenione za swoją trwałość i stabilność. Gdy deska jest gotowa, następuje proces gruntowania, w którym na powierzchnię deski nakłada się kilkanaście warstw gruntu.
Kiedy podłoże jest gotowe, ikonograf przystępuje do rysowania konturów postaci, które mają znaleźć się na ikonie. Następnym etapem jest nakładanie złota na aureolach i w tle postaci. Złocenie jest osobnym, skomplikowanym procesem, który wymaga bardzo dużej precyzji. Złoto w ikonie nie jest tylko dekoracją, ale i symbolem boskiej światłości i wieczności.
W naszej tradycji ikony pisze się starożytną techniką tempery jajowej, w której miesza się naturalne pigmenty z żółtkiem jaja kurzego i wodą. Podczas pisania tą techniką istotne jest nakładanie farby w wielu cieniuteńkich warstwach, nakładanych jedna na drugą. Technika ta, bardzo wymagająca i czasochłonna, umożliwia osiągnięcie wyjątkowej głębi i subtelności w pracach, a także zachowanie ich w dobrym stanie przez wiele lat.
Na ikonie każdy kolor ma swoje symboliczne znaczenie i jest starannie dobrany. Ciemne tony są nakładane jako pierwsze, tworząc bazę, na której budowane są kolejne, jaśniejsze warstwy. Proces pisania „od ciemności do światła” ma głębokie znaczenie duchowe, symbolizując przejście od grzechu do boskiej łaski.
Najważniejsze detale, takie jak twarze postaci i ich oczy, są malowane z najwyższą uwagą. Oczy są „oknami duszy,” dlatego ikonograf poświęca im szczególną uwagę, aby wyrazić głębię duchową postaci. Twarze są pisane w taki sposób, aby oddać świętość i nieziemski spokój przedstawianej postaci.
Tak o ikonie pisał w swej książce „Prawosławie” wybitny teolog Paul Evdokimov. Jego słowa oddają sens ikony, która jest nie tyle elementem sztuki, co przejawem Boskiej obecności pośród ludzi. Ikona otwiera duchowe oczy i kieruje je ku ponadmaterialnej rzeczywistości.
Dla człowieka wierzącego Bóg obecny jest w każdym miejscu i w każdym wydarzeniu. To Jemu powierza każdy dzień swego życia i również te wyjątkowe chwile. Do nich należy między innymi rozpoczęcie nowej, małżeńskiej drogi życia, na którą dwoje ludzi wchodzi, otrzymując znak Bożej obecności pośród nich – ikony ślubne.
Odgrywają one znaczącą rolę w życiu duchowym małżeństw. Zwane są też niekiedy „koronacyjnymi” lub „weselnymi”. Ich historia sięga wczesnych wieków chrześcijaństwa, kiedy to ikony stały się integralnym elementem kultury duchowej i liturgicznej w krajach prawosławnych. Tradycja ta różni się nieco w zależności od regionu, ale zawsze koncentruje się wokół idei błogosławieństwa i ochrony, które ikony przynoszą nowożeńcom.
Bizantyjczycy już w IX i X wieku rozpoczęli systematyzację kanonów ikonograficznych. W tym okresie ukształtowały się kanoniczne przedstawienia Jezusa Chrystusa i Matki Bożej, które z czasem zaczęły być wykorzystywane również w kontekście małżeństwa. Choć w tym czasie ikony ślubne w obecnym znaczeniu nie były jeszcze powszechne, ich teologiczne podstawy zaczęły się kształtować wraz z rozwojem bizantyjskiej sztuki sakralnej.
Na terenie dzisiejszej Rosji ikony ślubne zaczęły odgrywać kluczową rolę już w średniowieczu. Ich przekazanie parze młodej było częścią sakramentu małżeństwa, podczas którego młodzi otrzymywali dwie ikony – jedną przedstawiającą Jezusa Chrystusa, a drugą Matkę Bożą. Na tych obszarach ikony te często były przekazywane z pokolenia na pokolenie, stając się nie tylko świętymi obrazami, ale i rodzinnymi relikwiami.
Tradycja ikon ślubnych rozwijała się również na innych ziemiach prawosławnych - w Grecji, Ukrainie, Serbii, Rumunii oraz Bułgarii, i pozostaje żywa do dziś, w wielu krajach prawosławnych będąc kultywowaną z ogromnym szacunkiem.
W Polsce - szczególnie na Podlasiu, Lubelszczyźnie i w południowej części Podkarpacia - ikony ślubne także były i są częścią prawosławnego sakramentu małżeństwa. Tradycyjnie para młoda otrzymuje dwie ikony - Jezusa Chrystusa oraz Matki Bożej.
Zamawianie ikon ślubnych
Zamówienie ikon ślubnych wymaga staranności, aby mieć pewność, że ikony będą zgodne z kanonem i jednocześnie spełnią oczekiwania zamawiającego. Proces ten rozpoczyna się od konsultacji z doświadczonym ikonografem, który pomaga w wyborze odpowiednich wizerunków i rozwiewa wszelkie wątpliwości. Ikonograf zazwyczaj prezentuje zdjęcia prawidłowo wykonanych prawosławnych ikon ślubnych, co pozwala na lepsze zrozumienie, jakie wizerunki są możliwe i jakie mogą pasować do wizji tego, kto będzie odbiorcą ikon.
Wśród najczęściej wybieranych ikon ślubnych znajdują się wizerunki Jezusa Chrystusa Pantokratora oraz Kazańska, Włodzimierska lub Iwerska ikona Bogurodzicy. Ważnym krokiem jest decyzja o wymiarach ikon, które powinny być dostosowane do przestrzeni domowej, w której się znajdą. Najczęstsze rozmiary ikon ślubnych to 32x24 cm i 25x20 cm. Ikonograf proponuje wizerunki pasujące do wybranych rozmiarów, aby zapewnić harmonijny wygląd ikon.
Istotna jest decyzja dotycząca tła ikon. Można wybrać tło malowane lub złocone, przy czym w polskim prawosławiu najbardziej popularne są ikony ze złoconym tłem. Jeśli zamawiający ma specjalne oczekiwania dotyczące kolorystyki ikon lub zdobień np. aureoli, powinien przekazać te informacje ikonografowi. Uwzględni on te życzenia, o ile będą zgodne z kanonem.
Zamówienie ikon ślubnych powinno być zrealizowane z odpowiednim wyprzedzeniem. W zależności od złożoności projektu oraz dostępności wykonawcy, zaleca się składanie zamówienia co najmniej 6 do 12 miesięcy przed planowaną datą ślubu. Im bardziej skomplikowany projekt, tym więcej czasu może zająć jego realizacja, zwłaszcza jeśli ikony zawierają wiele detali, wypukłe aureole lub wzory grawerowane na złocie.
Proces pisania ikon ślubnych
Cały proces rozpoczyna się od przygotowania odpowiedniego podłoża, czyli deski, która będzie podstawą dla ikony. Deska jest zazwyczaj wykonana z drewna lipowego, które jest cenione za swoją trwałość i stabilność. Gdy deska jest gotowa, następuje proces gruntowania, w którym na powierzchnię deski nakłada się kilkanaście warstw gruntu.
Kiedy podłoże jest gotowe, ikonograf przystępuje do rysowania konturów postaci, które mają znaleźć się na ikonie. Następnym etapem jest nakładanie złota na aureolach i w tle postaci. Złocenie jest osobnym, skomplikowanym procesem, który wymaga bardzo dużej precyzji. Złoto w ikonie nie jest tylko dekoracją, ale i symbolem boskiej światłości i wieczności.
W naszej tradycji ikony pisze się starożytną techniką tempery jajowej, w której miesza się naturalne pigmenty z żółtkiem jaja kurzego i wodą. Podczas pisania tą techniką istotne jest nakładanie farby w wielu cieniuteńkich warstwach, nakładanych jedna na drugą. Technika ta, bardzo wymagająca i czasochłonna, umożliwia osiągnięcie wyjątkowej głębi i subtelności w pracach, a także zachowanie ich w dobrym stanie przez wiele lat.
Na ikonie każdy kolor ma swoje symboliczne znaczenie i jest starannie dobrany. Ciemne tony są nakładane jako pierwsze, tworząc bazę, na której budowane są kolejne, jaśniejsze warstwy. Proces pisania „od ciemności do światła” ma głębokie znaczenie duchowe, symbolizując przejście od grzechu do boskiej łaski.
Najważniejsze detale, takie jak twarze postaci i ich oczy, są malowane z najwyższą uwagą. Oczy są „oknami duszy,” dlatego ikonograf poświęca im szczególną uwagę, aby wyrazić głębię duchową postaci. Twarze są pisane w taki sposób, aby oddać świętość i nieziemski spokój przedstawianej postaci.
Rola osoby piszącej ikony
Ikonograf nie jest artystą w tradycyjnym sensie, lecz kimś, kto tworzy dzieło będące oknem do świata duchowego. Proces tworzenia ikony jest aktem modlitwy, a sam ikonograf staje się narzędziem, przez które wyraża się Boża obecność w świecie i łaska.
Tworzenie ikony rozpoczyna się od przygotowania duchowego samego ikonografa. Zanim jeszcze dotknie pędzla, poświęca czas na modlitwę, post, a często również na spowiedź. W ten sposób oczyszcza swoje serce i umysł, aby jego praca była nie tylko technicznie doskonała, ale także duchowo czysta. W tradycji prawosławnej ikonograf nie tworzy na własną rękę - to Święty Duch prowadzi jego dłoń, a on sam staje się narzędziem w rękach Boga.
Przed rozpoczęciem pracy nad ikoną, ikonograf modli się, prosząc o Boże prowadzenie. Tekst modlitwy zawarty w euchologionie (księdze modlitw) brzmi następująco:
Ty, Boski Mistrzu wszystkiego, co istnieje, oświeć i kieruj duszą i ciałem Twego sługi, prowadź jego ręce, aby mógł godnie i doskonale przedstawić Twój obraz, obraz świętej Twojej Matki i wszystkich Twoich świętych ku chwale, radości i upiększeniu Twego świętego Kościoła. Amen.
Każdy etap tworzenia ikony - od przygotowania deski, poprzez gruntowanie, aż po nakładanie farb - poprzedzany jest modlitewnym skupieniem. Omodlenie ikony przez ikonografa jest czymś znacznie więcej niż tylko formalnym rytuałem. To duchowy proces, w którym każda modlitwa, każde westchnienie jest ofiarowywane Bogu, aby stworzone dzieło mogło stać się czymś świętym, przeznaczonym do użytku liturgicznego lub prywatnej modlitwy.
Rola ikonografa wymaga głębokiej wiary, pokory, zrozumienia teologii i traktowania swojej pracy jako aktu służby. Ikony ślubne, stworzone przez ikonografa, staną się dla nowożeńców symbolem Bożej obecności w ich życiu, duchowym wsparciem i przypomnieniem o świętości małżeństwa.
Rola ikon ślubnych w cerkwi
W polskim prawosławiu przed udaniem się do cerkwi na udzielenie sakramentu małżeństwa odbywa się błogosławieństwo pary młodej ikonami ślubnymi, czyli tzw. ukłon. Błogosławieństwo odbywa się w domu pary młodej lub oddzielnie w domach narzeczonych. To intymne i uroczyste wydarzenie, w którym uczestniczą najbliżsi członkowie rodziny – rodzice, chrzestni, dziadkowie. To oni tradycyjnie przekazują nowożeńcom ikony, błogosławiąc ich na wspólną drogę życia. Przebieg uroczystości zależy od rodzinnej tradycji, ale zwykle zawiera słowa pouczenia, życzenia i rodzicielskie błogosławieństwo nad klęczącą parą młodą. Znak krzyża czyniony ikonami nad głowami narzeczonych symbolizuje oddanie ich pod opiekę Chrystusa i Bogarodzicy.
Słowiańska tradycja zaleca oświęcenie ikon przez duchownego wodą święconą oraz przeczytanie wskazanych modlitw, które zawierają prośbę o zesłanie Bożej łaski na tych, którzy będą się przed nimi modlić. Duchowny modli się również o to, aby ikony stały się miejscem spotkania człowieka z Bogiem, aby każdy, kto na nie patrzy i przed nimi się modli, otrzymał Boże błogosławieństwo i wsparcie. Ikony ślubne są zwykle oświęcane przed samym sakramentem lub kilka dni wcześniej.
Po poświęceniu ikony ślubne są umieszczane w prezbiterium na ołtarzu lub (rzadziej) na analogionie (centralnym pulpicie w świątyni), spoczywając na którym będą towarzyszyć nowożeńcom podczas całego nabożeństwa.
Po zakończeniu sakramentu małżeństwa duchowny błogosławi młodą parę ikonami ślubnymi i wręczając je, często przypomina o wadze wspólnej małżeńskiej modlitwy.
Ikony ślubne w domowym ołtarzyku
Ikony ślubne zwykle zajmują honorowe miejsce w domowym kąciku modlitewnym prawosławnej rodziny. Są codziennym przypomnieniem o Bożej obecności w życiu rodzinnym oraz o świętości związku małżeńskiego.
Najlepszym miejscem na ołtarzyk jest spokojny, cichy kąt domu, z dala od codziennego zgiełku, gdzie domownicy mogą w ciszy oddawać się modlitwie. Domowy ołtarzyk powinien być uporządkowany i pozbawiony zbędnych przedmiotów, aby podkreślić sakralny charakter ikon. Obok ikon ślubnych często umieszcza się także inne ikony, krzyż, a także łampadę, która symbolizuje obecność Bożego światła w domu.
Dbanie o ikony
Ikony ślubne, tak jak wszystkie ikony, wymagają troskliwej opieki, aby zachować je na lata, a nawet stulecia. Pierwszym krokiem w dbałości o ikonę jest odpowiednie jej przechowywanie. Ikony powinny być umieszczone w suchym, stabilnym środowisku, z dala od bezpośredniego światła słonecznego, które może prowadzić do blaknięcia kolorów i uszkodzeń warstwy malarskiej. Najlepszym rozwiązaniem jest umieszczanie ich w kiotach, czyli specjalnych przeszklonych skrzyneczkach, chroniących ikony przed bezpośrednim kontaktem ze środowiskiem zewnętrznym.
Ważnym aspektem konserwacji ikon jest delikatne czyszczenie ich powierzchni. Ikonę można przecierać suchą, miękką ściereczką, aby usunąć kurz. Należy unikać stosowania jakichkolwiek chemicznych środków czyszczących, które mogłyby uszkodzić farbę lub złocenia. W przypadku ikon, które zaczynają wykazywać oznaki starzenia, takie jak pęknięcia czy łuszczenie się farby, najlepiej skonsultować się z ikonografem.
Podsumowanie
Ikony ślubne pełnią wyjątkową rolę w życiu wiernych. Te święte obrazy nie tylko symbolizują błogosławieństwo i obecność Bożą w nowym etapie życia małżeńskiego, ale także stają się cennym dziedzictwem przekazywanym z pokolenia na pokolenie.
Jeśli planujesz zawarcie związku małżeńskiego, warto podtrzymać tę piękną tradycję zamówienia pisanych ikon ślubnych. Możesz skonsultować się z doświadczonym ikonografem, aby stworzyć wyjątkowe wizerunki, które będą nie tylko ozdobą, ale przede wszystkim duchowym wsparciem i trwałym symbolem jedności w Twoim życiu małżeńskim.
Aurelia Felińska-Szymczak
Autorka dziękuje ks. Piotrowi Makalowi, wikariuszowi parafii pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Białymstoku, za jego pomoc i konsultacje przy pisaniu tekstu.
Bibliografia:
Evdokimov, Paul. Prawosławie. Tłumaczenie: Jerzy Klinger. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1986.
Evdokimov, Paul. Sztuka ikony. Teologia piękna. Tłumaczenie: Maria Żurowska. Warszawa: Wydawnictwo Księży Marianów, 2006.
Uspienski, Leonid. Teologia ikony. Tłumaczenie: Maria Żurowska. Poznań: W drodze, 1993.
Florenski, Paweł. Ikonostas i inne szkice. Tłumaczenie: Zbigniew Podgórzec. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1981.
.jpg)
