Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Niezłomnie służyli Bogu i ludziom
ks. dr Artur Aleksiejuk, 05 lutego 2024
.jpeg)
Niezłomnie służyli Bogu i ludziom
Św. Grzegorz Peradze i metropolita Dionizy Waledyński
Kalendarz Trzech Religii 2024 (Chrześcijanie-Żydzi-Muzułmanie)
„Nauka-Naukowcy-Transcendencja”
Duch człowieka, wieczny duch, dla którego nie ma zakreślonych granic i dla którego nie istnieją przeszkody, żyje z tych samych przesłanek i czerpie z tego samego źródła: poszukuje Boga, wiecznej Jego prawdy i przetwarza tę prawdę dla codziennego życia. (1)
Św. Grzegorz Peradze (1899-1942)
Nadejdzie czas, że służyć będziecie Bogu, służyć ludziom, prowadzić ich ku prawdzie; wypadnie wam stykać się z ludźmi odmiennych przekonań. - tak z potajemnymi, jak i jawnymi wrogami Chrystusa. Dlatego duszpasterz musi posiadać gruntowną wiedzę, niezachwianą wiarę i odznaczać się czystością życia. Wiara wzbudzi żar natchnienia i siłę twórczą do pracy w Imię Pańskie i na chwałę Jego Kościoła; wiedza ułatwi tę ciężką pracę i uczyni ją bardziej owocną; czystość życia zaś odsłoni przed kapłanem tajemnice poznania Boga i pociągnie ku niemu jego owieczki duchowe. (2)
Metropolita Dionizy Waledyński (1876-1960)
W dwudziestoleciu międzywojennym Polska stała się bezpieczną przystanią dla tysięcy uchodźców z krajów pogrążonych w wojennej zawierusze. Wśród nich byli reprezentanci wielu narodowości i profesji, arystokraci i ludzie prości, przedstawiciele inteligencji, świata nauki i twórcy kultury. Nie brakowało także osób duchownych. Takimi postaciami byli metropolita Dionizy Waledyński (1876-1960) i ojciec Grzegorz Peradze (1899-1942). W okresie międzywojennym obaj zostali duchownymi Kościoła prawosławnego w Polsce, do którego w 1939 r. należało ponad 4 miliony wiernych różnych narodowości: Białorusinów, Polaków, Rosjan, Ukraińców, a także większość ludności romskiej. Chociaż struktury kościelne chrześcijaństwa wschodniego były obecne na ziemiach polskich już w połowie IX w., dopiero w połowie lat 20. wieku XX Kościół prawosławny w Polsce uzyskał autokefalię, czyli status pełnej jurysdykcyjnej samodzielności i niezależności. Jednym z architektów tego procesu, którego zwieńczenie miało miejsce w dniu 13 listopada 1924 roku, był metropolita Dionizy. Ten urodzony w Muromie w dniu 4/16 maja 1876 r. hierarcha sprawował swoją posługę z przerwami przez prawie 37 lat. Funkcję zwierzchnika Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Polsce objął w dniu 29 kwietnia 1923 r. po tragicznej śmierci metropolity Jerzego Jaroszewskiego.
Metropolita Dionizy piastował swą funkcję w czasie bardzo trudnym dla polskiego prawosławia. W okresie międzywojennym stanął nie tylko przed wyzwaniem reorganizacji życia Kościoła prawosławnego w nowych uwarunkowaniach społeczno-politycznych, ale także w obliczu wielu zagrożeń, m.in. akcji rewindykacji i burzenia cerkwi, problemów narodowościowych. Wśród jego najważniejszych osiągnięć w tym okresie można wymienić podjęcie prób uregulowania statusu prawnego Kościoła prawosławnego w Polsce, odnowienie życia monastycznego, organizację rodzimego szkolnictwa teologicznego i działalności wydawniczej. Dzięki staraniom metropolity w dniu 8 lutego 1925 r. na Uniwersytecie Warszawskim powołano do życia Studium Teologii Prawosławnej, gdzie pracowało wielu wybitnych profesorów. Jednym z nich był św. Grzegorz Peradze.
Drogi metropolity Dionizego i Grzegorza Peradze przecięły się po raz pierwszy w 1927 r. na międzynarodowej konferencji ekumenicznej w Lozannie. Przyszły kapłan-męczennik nie był wówczas jeszcze osobą duchowną, lecz młodym naukowcem tuż po obronie doktoratu na temat historii gruzińskiego monastycyzmu w okresie średniowiecza. Badania prowadzone przez młodego naukowca bardzo zainteresowały zajmującego się teologią patrystyczną metropolitę Dionizego, który już wtedy zaprosił go do Polski. Ostatecznie Grzegorz Peradze, już jako osoba duchowna, wybitny orientalista i specjalista w dziedzinie patrologii, przyjechał do Polski w roku 1933.
Grzegorz Peradze urodził się 31 sierpnia/13 września 1899 r. w małej gruzińskiej wiosce Bakurciche. Po ukończeniu seminarium duchownego w Tbilisi wstąpił na uniwersytet. W obliczu inwazji Rosji sowieckiej na Gruzję przerwał studia i jako ochotnik wstąpił do wojska. Po opanowaniu Gruzji przez sowietów ukrywał się i pracował jako wiejski nauczyciel. Jesienią 1921 r. z błogosławieństwa synodu gruzińskiego Kościoła prawosławnego udał się na studia do Niemiec. W latach 1921-1925 studiował orientalistykę na Uniwersytetach w Bonn i w Berlinie, a po obronie dysertacji doktorskiej także w Louvain. W 1927 r. został docentem w Bonn. Jego marzeniem była jednak praca w szkole teologicznej.
W 1931 r. Grzegorz Peradze został mnichem i przyjął święcenia kapłańskie. Jednocześnie powierzono mu organizację parafii gruzińskiej w Paryżu, której został pierwszym proboszczem. Chociaż obowiązki duszpasterskie zmusiły go do rezygnacji z pracy na uczelni, nadal kontynuował on badania naukowe. W roku 1933 na zaproszenie metropolity Dionizego przyjechał do Polski i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, obejmując stanowisko zastępcy profesora patrologii. Główną osią jego naukowych zainteresowań były studia nad średniowieczną historią, kulturą i literaturą Gruzji. W tym celu Grzegorz Peradze odbył szereg podróży naukowych (m.in. do Ziemi Świętej), skąd przywiózł bezcenne starodruki i rękopisy. Wraz ze swoim mentorem metropolitą Dionizym prowadził także zaawansowane badania nad dziełami Dionizego Areopagity. Oprócz pracy naukowej angażował się także w działalność społeczną, pracę z młodzieżą akademicką i sprawował opiekę nad gruzińską diasporą w Polsce, do której należeli gruzińscy oficerowie kontraktowi Wojska Polskiego.
We wrześniu 1939 r. ojciec Peradze pozostał w Warszawie, chociaż jako obcokrajowiec mógł opuścić Polskę. W maju 1942 został aresztowany przez gestapo. Bezpośrednim powodem aresztowania była prowokacja i donos o udzielaniu pomocy Żydom. Pomimo osobistego zaangażowania metropolity Dionizego nie udało się go uwolnić. Po krótkim pobycie na warszawskim Pawiaku został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Tam, przyjmując na siebie karę za kradzież chleba, został skazany na śmierć i zakończył życie w dniu 6 grudnia.
W okresie okupacji hitlerowskiej wywózka do obozu koncentracyjnego Dachau groziła także metropolicie Dionizemu. Początkowo został on umieszczony w areszcie domowym. Później pozwolono mu jednak w bardzo ograniczony sposób nadal zarządzać Kościołem. Latem 1944 r. został ponownie internowany i wywieziony na Słowację, a następnie do Austrii, skąd po wojnie na własne życzenie powrócił do Polski. Komuniści, oskarżając go o kolaborację z nazistami, nie pozwolili mu jednak ponownie objąć funkcji zwierzchnika. Metropolitę Dionizego umieszczono w areszcie domowym w Warszawie (1948-1951), a następnie w Sosnowcu (1951-1958). W maju 1958 r., już bardzo schorowany, wrócił do Warszawy, gdzie zmarł dwa lata później w dniu 15 marca 1960 r.
Bez wątpienia archimandrytę Grzegorza Peradze i metropolitę Dionizego połączyła miłość do Boga i ludzi, służba Kościołowi i nauce, a także poświęcenie dla dobra i pomyślności nowej Ojczyzny, która ich przygarnęła. Grzegorz Peradze odmówił wyjazdu z Polski we wrześniu 1939 r., wziął na siebie trud pomocy studentom i prześladowanym oraz oddał życie za współwięźnia – ojca rodziny. Metropolita Dionizy bronił samodzielności i niezależności Kościoła, zawsze mając na uwadze dobro ludzi powierzonych jego arcypasterskiej trosce. Obaj byli uchodźcami, ludźmi wielkiej wiary, osobowościami niezłomnymi i wybitymi naukowcami. Koincydencja losów i egzystencjalnych postaw tych ważnych w historii polskiego prawosławia i polskiej nauki postaci, których świadkami była ziemia oświęcimska i sosnowiecka, ma dzisiaj ważne znaczenie symbolicznie. Wydanie kalendarza ekumenicznego zaopatrzonego w ich biografie przypada bowiem w setną rocznicę uzyskania autokefalii przez Kościół prawosławny w Polsce i koresponduje z wydarzeniem uhonorowania miasta Katowice w roku 2024 zaszczytnym tytułem Europejskiego Miasta Nauki.
***
Kalendarz Trzech Religii 2024 jest efektem międzyreligijnej i międzykulturowej współpracy chrześcijan, wyznawców judaizmu i islamu, a także śląskich środowisk naukowych i kulturalnych. W tym roku został wydany już po raz dwunasty. Motyw przewodni tegorocznej edycji brzmi: Nauka-Naukowcy-Transcendencja. Na jego kartach, oprócz świąt chrześcijańskich (rzymskokatolickich/greckokatolickich, prawosławnych i ewangelickich), żydowskich i muzułmańskich, przypomniano sylwetki uczonych, którzy wnieśli znaczący wkład w rozwój nauki w Polsce. W sposób szczególny uwzględniono wybitne, związane ze Śląskiem postaci świata naukowego, reprezentujące obecne tam konfesje. Wśród nich znaleźli się m.in. św. Grzegorz Peradze i metropolita Dionizy Waledyński. Kalendarz został wydany przez miasto Katowice i koresponduje z wydarzeniem uhonorowania tego miasta tytułem Europejskiego Miasta Nauki 2024.
Przypisy:
(1) Grzegorz Peradze, Religia Szoty Rustawelego, w: Dzieła zebrane, t. 3, red. H. Paprocki, Studium Europy Wschodniej UW, Warszawa 2012, s. 154.
(2) Metropolita Dionizy (Waledyński), Objawienie jako źródło prawdziwego poznania Boga, „Elpis”, 1937, r. XI, z. 1-2, s. 5.
ks. dr Artur Aleksiejuk
wikariusz Kaplicy pw. św. męcz. arch. Grzegorza Peradze w Warszawie
fotografia: Grzegorz Bargieła
Bibliografia:
Aleksiejuk, Artur. (2014). „Archimandryta Grzegorz Peradze: świadectwo męczeństwa i świętości” W: Prawosławie jako czynnik odnowy tradycyjnych wartości w Unii Europejskiej (świadectwo i męczeństwo). T. 2. Red. Jan Husár. 51–63. Gorlice: Diecezjalny Ośrodek Kultury Prawosławnej „Elpis”.
Dudra, Stefan. (2010). Metropolita Dionizy (Waledyński) 1876-1960. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna.
Peradze, Grzegorz. (2012). „Religia Szoty Rustawelego” W: Dzieła zebrane. T. 3. Red. H. Paprocki. (153-156). Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
Peradze, Grzegorz. (2010). „W służbie kultury gruzińskiej” W: Dzieła zebrane. T. 1. Red. H. Paprocki. (51-77). Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
Paprocki, Henryk. (2010). „Życie i dzieło św. Grzegorza Peradze” W: Dzieła zebrane. T. 1. Red. H. Paprocki. (9-32). Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
Waledyński, Dionizy. (1937). „Objawienie jako źródło prawdziwego poznania Boga”. Elpis XI, z. 1-2: 3-32.
Św. Grzegorz Peradze i metropolita Dionizy Waledyński
Kalendarz Trzech Religii 2024 (Chrześcijanie-Żydzi-Muzułmanie)
„Nauka-Naukowcy-Transcendencja”
Duch człowieka, wieczny duch, dla którego nie ma zakreślonych granic i dla którego nie istnieją przeszkody, żyje z tych samych przesłanek i czerpie z tego samego źródła: poszukuje Boga, wiecznej Jego prawdy i przetwarza tę prawdę dla codziennego życia. (1)
Św. Grzegorz Peradze (1899-1942)
Nadejdzie czas, że służyć będziecie Bogu, służyć ludziom, prowadzić ich ku prawdzie; wypadnie wam stykać się z ludźmi odmiennych przekonań. - tak z potajemnymi, jak i jawnymi wrogami Chrystusa. Dlatego duszpasterz musi posiadać gruntowną wiedzę, niezachwianą wiarę i odznaczać się czystością życia. Wiara wzbudzi żar natchnienia i siłę twórczą do pracy w Imię Pańskie i na chwałę Jego Kościoła; wiedza ułatwi tę ciężką pracę i uczyni ją bardziej owocną; czystość życia zaś odsłoni przed kapłanem tajemnice poznania Boga i pociągnie ku niemu jego owieczki duchowe. (2)
Metropolita Dionizy Waledyński (1876-1960)
W dwudziestoleciu międzywojennym Polska stała się bezpieczną przystanią dla tysięcy uchodźców z krajów pogrążonych w wojennej zawierusze. Wśród nich byli reprezentanci wielu narodowości i profesji, arystokraci i ludzie prości, przedstawiciele inteligencji, świata nauki i twórcy kultury. Nie brakowało także osób duchownych. Takimi postaciami byli metropolita Dionizy Waledyński (1876-1960) i ojciec Grzegorz Peradze (1899-1942). W okresie międzywojennym obaj zostali duchownymi Kościoła prawosławnego w Polsce, do którego w 1939 r. należało ponad 4 miliony wiernych różnych narodowości: Białorusinów, Polaków, Rosjan, Ukraińców, a także większość ludności romskiej. Chociaż struktury kościelne chrześcijaństwa wschodniego były obecne na ziemiach polskich już w połowie IX w., dopiero w połowie lat 20. wieku XX Kościół prawosławny w Polsce uzyskał autokefalię, czyli status pełnej jurysdykcyjnej samodzielności i niezależności. Jednym z architektów tego procesu, którego zwieńczenie miało miejsce w dniu 13 listopada 1924 roku, był metropolita Dionizy. Ten urodzony w Muromie w dniu 4/16 maja 1876 r. hierarcha sprawował swoją posługę z przerwami przez prawie 37 lat. Funkcję zwierzchnika Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Polsce objął w dniu 29 kwietnia 1923 r. po tragicznej śmierci metropolity Jerzego Jaroszewskiego.
Metropolita Dionizy piastował swą funkcję w czasie bardzo trudnym dla polskiego prawosławia. W okresie międzywojennym stanął nie tylko przed wyzwaniem reorganizacji życia Kościoła prawosławnego w nowych uwarunkowaniach społeczno-politycznych, ale także w obliczu wielu zagrożeń, m.in. akcji rewindykacji i burzenia cerkwi, problemów narodowościowych. Wśród jego najważniejszych osiągnięć w tym okresie można wymienić podjęcie prób uregulowania statusu prawnego Kościoła prawosławnego w Polsce, odnowienie życia monastycznego, organizację rodzimego szkolnictwa teologicznego i działalności wydawniczej. Dzięki staraniom metropolity w dniu 8 lutego 1925 r. na Uniwersytecie Warszawskim powołano do życia Studium Teologii Prawosławnej, gdzie pracowało wielu wybitnych profesorów. Jednym z nich był św. Grzegorz Peradze.
Drogi metropolity Dionizego i Grzegorza Peradze przecięły się po raz pierwszy w 1927 r. na międzynarodowej konferencji ekumenicznej w Lozannie. Przyszły kapłan-męczennik nie był wówczas jeszcze osobą duchowną, lecz młodym naukowcem tuż po obronie doktoratu na temat historii gruzińskiego monastycyzmu w okresie średniowiecza. Badania prowadzone przez młodego naukowca bardzo zainteresowały zajmującego się teologią patrystyczną metropolitę Dionizego, który już wtedy zaprosił go do Polski. Ostatecznie Grzegorz Peradze, już jako osoba duchowna, wybitny orientalista i specjalista w dziedzinie patrologii, przyjechał do Polski w roku 1933.
Grzegorz Peradze urodził się 31 sierpnia/13 września 1899 r. w małej gruzińskiej wiosce Bakurciche. Po ukończeniu seminarium duchownego w Tbilisi wstąpił na uniwersytet. W obliczu inwazji Rosji sowieckiej na Gruzję przerwał studia i jako ochotnik wstąpił do wojska. Po opanowaniu Gruzji przez sowietów ukrywał się i pracował jako wiejski nauczyciel. Jesienią 1921 r. z błogosławieństwa synodu gruzińskiego Kościoła prawosławnego udał się na studia do Niemiec. W latach 1921-1925 studiował orientalistykę na Uniwersytetach w Bonn i w Berlinie, a po obronie dysertacji doktorskiej także w Louvain. W 1927 r. został docentem w Bonn. Jego marzeniem była jednak praca w szkole teologicznej.
W 1931 r. Grzegorz Peradze został mnichem i przyjął święcenia kapłańskie. Jednocześnie powierzono mu organizację parafii gruzińskiej w Paryżu, której został pierwszym proboszczem. Chociaż obowiązki duszpasterskie zmusiły go do rezygnacji z pracy na uczelni, nadal kontynuował on badania naukowe. W roku 1933 na zaproszenie metropolity Dionizego przyjechał do Polski i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, obejmując stanowisko zastępcy profesora patrologii. Główną osią jego naukowych zainteresowań były studia nad średniowieczną historią, kulturą i literaturą Gruzji. W tym celu Grzegorz Peradze odbył szereg podróży naukowych (m.in. do Ziemi Świętej), skąd przywiózł bezcenne starodruki i rękopisy. Wraz ze swoim mentorem metropolitą Dionizym prowadził także zaawansowane badania nad dziełami Dionizego Areopagity. Oprócz pracy naukowej angażował się także w działalność społeczną, pracę z młodzieżą akademicką i sprawował opiekę nad gruzińską diasporą w Polsce, do której należeli gruzińscy oficerowie kontraktowi Wojska Polskiego.
We wrześniu 1939 r. ojciec Peradze pozostał w Warszawie, chociaż jako obcokrajowiec mógł opuścić Polskę. W maju 1942 został aresztowany przez gestapo. Bezpośrednim powodem aresztowania była prowokacja i donos o udzielaniu pomocy Żydom. Pomimo osobistego zaangażowania metropolity Dionizego nie udało się go uwolnić. Po krótkim pobycie na warszawskim Pawiaku został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Tam, przyjmując na siebie karę za kradzież chleba, został skazany na śmierć i zakończył życie w dniu 6 grudnia.
W okresie okupacji hitlerowskiej wywózka do obozu koncentracyjnego Dachau groziła także metropolicie Dionizemu. Początkowo został on umieszczony w areszcie domowym. Później pozwolono mu jednak w bardzo ograniczony sposób nadal zarządzać Kościołem. Latem 1944 r. został ponownie internowany i wywieziony na Słowację, a następnie do Austrii, skąd po wojnie na własne życzenie powrócił do Polski. Komuniści, oskarżając go o kolaborację z nazistami, nie pozwolili mu jednak ponownie objąć funkcji zwierzchnika. Metropolitę Dionizego umieszczono w areszcie domowym w Warszawie (1948-1951), a następnie w Sosnowcu (1951-1958). W maju 1958 r., już bardzo schorowany, wrócił do Warszawy, gdzie zmarł dwa lata później w dniu 15 marca 1960 r.
Bez wątpienia archimandrytę Grzegorza Peradze i metropolitę Dionizego połączyła miłość do Boga i ludzi, służba Kościołowi i nauce, a także poświęcenie dla dobra i pomyślności nowej Ojczyzny, która ich przygarnęła. Grzegorz Peradze odmówił wyjazdu z Polski we wrześniu 1939 r., wziął na siebie trud pomocy studentom i prześladowanym oraz oddał życie za współwięźnia – ojca rodziny. Metropolita Dionizy bronił samodzielności i niezależności Kościoła, zawsze mając na uwadze dobro ludzi powierzonych jego arcypasterskiej trosce. Obaj byli uchodźcami, ludźmi wielkiej wiary, osobowościami niezłomnymi i wybitymi naukowcami. Koincydencja losów i egzystencjalnych postaw tych ważnych w historii polskiego prawosławia i polskiej nauki postaci, których świadkami była ziemia oświęcimska i sosnowiecka, ma dzisiaj ważne znaczenie symbolicznie. Wydanie kalendarza ekumenicznego zaopatrzonego w ich biografie przypada bowiem w setną rocznicę uzyskania autokefalii przez Kościół prawosławny w Polsce i koresponduje z wydarzeniem uhonorowania miasta Katowice w roku 2024 zaszczytnym tytułem Europejskiego Miasta Nauki.
***
Kalendarz Trzech Religii 2024 jest efektem międzyreligijnej i międzykulturowej współpracy chrześcijan, wyznawców judaizmu i islamu, a także śląskich środowisk naukowych i kulturalnych. W tym roku został wydany już po raz dwunasty. Motyw przewodni tegorocznej edycji brzmi: Nauka-Naukowcy-Transcendencja. Na jego kartach, oprócz świąt chrześcijańskich (rzymskokatolickich/greckokatolickich, prawosławnych i ewangelickich), żydowskich i muzułmańskich, przypomniano sylwetki uczonych, którzy wnieśli znaczący wkład w rozwój nauki w Polsce. W sposób szczególny uwzględniono wybitne, związane ze Śląskiem postaci świata naukowego, reprezentujące obecne tam konfesje. Wśród nich znaleźli się m.in. św. Grzegorz Peradze i metropolita Dionizy Waledyński. Kalendarz został wydany przez miasto Katowice i koresponduje z wydarzeniem uhonorowania tego miasta tytułem Europejskiego Miasta Nauki 2024.
Przypisy:
(1) Grzegorz Peradze, Religia Szoty Rustawelego, w: Dzieła zebrane, t. 3, red. H. Paprocki, Studium Europy Wschodniej UW, Warszawa 2012, s. 154.
(2) Metropolita Dionizy (Waledyński), Objawienie jako źródło prawdziwego poznania Boga, „Elpis”, 1937, r. XI, z. 1-2, s. 5.
ks. dr Artur Aleksiejuk
wikariusz Kaplicy pw. św. męcz. arch. Grzegorza Peradze w Warszawie
fotografia: Grzegorz Bargieła
Bibliografia:
Aleksiejuk, Artur. (2014). „Archimandryta Grzegorz Peradze: świadectwo męczeństwa i świętości” W: Prawosławie jako czynnik odnowy tradycyjnych wartości w Unii Europejskiej (świadectwo i męczeństwo). T. 2. Red. Jan Husár. 51–63. Gorlice: Diecezjalny Ośrodek Kultury Prawosławnej „Elpis”.
Dudra, Stefan. (2010). Metropolita Dionizy (Waledyński) 1876-1960. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna.
Peradze, Grzegorz. (2012). „Religia Szoty Rustawelego” W: Dzieła zebrane. T. 3. Red. H. Paprocki. (153-156). Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
Peradze, Grzegorz. (2010). „W służbie kultury gruzińskiej” W: Dzieła zebrane. T. 1. Red. H. Paprocki. (51-77). Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
Paprocki, Henryk. (2010). „Życie i dzieło św. Grzegorza Peradze” W: Dzieła zebrane. T. 1. Red. H. Paprocki. (9-32). Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.
Waledyński, Dionizy. (1937). „Objawienie jako źródło prawdziwego poznania Boga”. Elpis XI, z. 1-2: 3-32.
[1].jpg)