Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Ofiarowanie kadzidła
o. Stephen De Young (tłum. Jakub Oniszczuk), 27 lutego 2023
Ofiarowanie kadzidła w kulcie prawosławnym jest prawdopodobnie najbardziej niezrozumianym elementem tego kultu. Ogólnie rzecz biorąc, kult poza Kościołem prawosławnym w innych tradycjach chrześcijańskich jest powszechnie uważany za kwestię preferencji. Uważa się, że „style” kultu, jeśli nie są tylko kwestią gustu, rezonują w różny sposób z różnymi ludźmi, a oddziaływanie to jest traktowane raczej jako doświadczenie duchowe niż nostalgiczne lub estetyczne. Wiele wspólnot głosi, że codziennie ofiarowuje ten sam kult w różnych stylach, co sugeruje, że związek między szczegółowymi charakterystykami kultu a jego treścią lub doświadczeniem jest luźny i zmienny. W ten sposób rytuał zostaje zredukowany do języka. Jest to narzędzie do przekazywania określonych treści odbiorcom, a zatem może być tłumaczone na różne sposoby dla różnych odbiorców. Kult liturgiczny jest więc pojmowany jako po prostu jeszcze jedna preferencja, jeszcze jeden język, w którym niektórzy wolą się komunikować. Jednak nawet przy tym rozwodnionym rozumieniu kultu ofiarowanie kadzidła stoi w centrum, ponieważ kadzielnica jest źródłem zarówno przysłowiowych „zapachów”, jak i przysłowiowych „dzwonów”.
Rytuał jest jednym z kilku sposobów interakcji człowieka z rzeczywistością. Inne obejmują język, muzykę i sztukę. Powyższe jest przykładem tego, jak rytuał można sprowadzić do języka, ale może się to zdarzyć również w inny sposób. Zadanie liturgii często, nawet w kręgach prawosławnych, sprowadza się po prostu do zadania translacji. Może to przybrać formę próby ułożenia słów „właściwie” lub upewnienia się, że odpowiednio komunikują określoną interpretację pierwotnie skomponowanych tekstów. Jednak w obu tych przypadkach rytuał ogranicza się do tekstu i komunikacji. Oczywiście, w kontekście prawosławnym, liturgię można sprowadzić również do muzyki. Nacisk na kunszt w muzyce liturgicznej jest godny pochwały, ale gdy jest realizowany kosztem wszystkiego innego, może zredukować kult do koncertu, z wiernymi jako publicznością. Niemniej możliwe jest sprowadzenie rytuału do sztuki. Takie podejście traktuje elementy liturgii jako symboliczne, mówiąc o tym, co każdy element reprezentuje. Odcina ono jednak rytuał od rzeczywistości, czyniąc z niego spektakl. Chociaż historycznie prawdą jest, że dramat i opowiadanie historii wyewoluowały z rytuału, ich moc opiera się na elementach rytualnych nadal w nich zawartych. Dlatego wyjaśnienie symboliki sztuki nigdy nie niesie ze sobą takiej samej mocy jak sama sztuka. Jednym z centralnych stwierdzeń Siódmego Soboru Powszechnego jest to, że Eucharystia, centrum Boskiej Liturgii, nie jest ikoną.
Rytuał natomiast coś robi. Najłatwiej to zrozumieć, pytając, co robi nabożeństwo liturgiczne lub konkretny liturgiczny element. Sakramenty Kościoła czegoś dokonują. Chrzest robi coś z chrzczonymi. Błogosławieństwo wody robi coś z wodą. Ofiarowanie Eucharystii czyni coś z jej postaciami. Małżeństwo robi coś z mężczyzną i kobietą, których dotyczy. Zrozumienie ofiary kadzidła jest zatem pytaniem o to, co czyni ofiara kadzidła, co jest osiągane przez kadzenie podczas nabożeństw Kościoła. Jest to sposób dociekania, który nie tylko różni się od innych, ale jest im przeciwny. Nie pyta, co kadzidło „reprezentuje”. Nie pyta o to, co kadzenie „komunikuje” na poziomie intelektualnym osobom, które są jego świadkami. Takie pytania są po prostu nieistotne dla tego, co dzieje się rytualnie, podążanie za takimi pytaniami doprowadzi do odejścia od rzeczywistości rytuału do zwykłego symbolu lub abstrakcji intelektualnej. Wszystkie sprawiają, że samo ofiarowanie kadzidła przestaje mieć znaczenie, ponieważ postulowana „rzeczywistość” może być symbolicznie przekazana innej publiczności w zupełnie inny sposób, nie tracąc nic z treści.
Kult, właściwie rozumiany, składa się z rytuału ofiarnego. Chociaż w dużej mierze zostało to zapomniane, kadzenie jest składaniem ofiary. W historii religii był to nawet dominujący wyraz składania ofiar. Istotą kultu Izraelitów było ofiarowanie kadzidła wraz z modlitwami o świcie i o zmierzchu [Wj 30,7-9]. Dokonywano tego w ramach pielęgnacji i zapalania lamp w przybytku, a następnie w świątyni. Kadzidło składano na odrębnym ołtarzu ofiarnym, zbudowanym według określonych wskazówek i umieszczonym przed haftowaną zasłoną z wizerunkami Cherubinów i zastępów niebieskich, oddzielającą święte świętych [Wj 30,1-6]. Ołtarz ten, podobnie jak ołtarz całopalenia i sama Arka Przymierza, aby zachować jego czystość, był oczyszczany krwią w Dniu Pojednania [Wj 30,10]. Tak jak w Torze były szczegółowe instrukcje dotyczące ofiar z mięsa, zboża, ciast i napojów, tak też są szczegółowe instrukcje dotyczące składu kadzidła, które ma być ofiarowane na tym ołtarzu [Wj 30,34-38]. Złamanie tych przykazań, podobnie jak innych przepisów ofiarniczych, pociągło za sobą najwyższą sankcję.
To, że kadzidło jest składane jako ofiara, jest również treścią modlitwy, przez którą kadzidło jest błogosławione. „Kadzidło ofiarujemy Tobie, Chryste Boże nasz, jako miłą wonność duchową. Przyjąwszy je na Twój nadniebiański ołtarz, ześlij nam łaskę Najświętszego Twego Ducha." Nasza ofiara kadzidła jest skierowana na niebiański ołtarz Chrystusa, tak samo jak ofiara Eucharystii w modlitwach Proskomidii. Nasza ofiara ma związek ze zstąpieniem Ducha Świętego, podobnie jak ofiara Eucharystyczna. O zapachu kadzidła wznoszącego się przed Bogiem mówi się tym samym językiem, co o aromacie ofiarnych całopaleń w Piśmie Świętym [por. Rdz 8,21; Kpł 1,9.13; 2,2; 23,18]. Eucharystia jest szczytem i centrum kultu chrześcijańskiego, a zatem centralnym aktem ofiarnym Kościoła. W nabożeństwach Wieczerni i Jutrzni, które są kontynuacją nabożeństw Aarona w tabernakulum, ofiarowanie kadzidła pełni tę samą funkcję co Eucharystia w ramach Boskiej Liturgii. Jest to centralna czynność, wokół której skupiają się modlitwy ofiarowane zarówno formalnie, jak i indywidualnie. Modlitwy ludu i świętych są prezentowane wraz ze składaniem ofiary i towarzyszą jej w każdym sensie.
Podobnie jak inne ofiary opisane w Torze, ofiara kadzidła zawiera elementy przebłagania i pokuty. Element przebłagalny został był przez nas omawiany. Przebłaganie polega na ofiarnym uwielbieniu i ofiarowaniu kadzidła, wznoszącego się jako przyjemna woń. W ramach prawosławnego kultu ofiarowanie kadzidła przybiera szczególną formę kadzenia, a nie ofiarowania kadzidła głównie ze stacjonarnego ołtarza. Wynika to z funkcji ekspiacyjnej, jaką spełnia ta ofiara. Użycie kadzielnic jako narzędzi rytualnych w przybytku i świątyni było przedłużeniem kadzidlanego ołtarza w sposób dość dosłowny. Węgle i kadzidło z ołtarza umieszczono w kadzielnicy, aby nadać im mobilność. W Dniu Pojednania arcykapłan przynosił ogień i kadzidło z ołtarza w kadzielnicy z powrotem do świętego świętych, aby wytworzyć obłok kadzidła, który okryje Jahwe, przy Jego pojawieniu się, tak aby umożliwić arcykapłanowi przeżycie [Kpł 16,12]. W Apokalipsie św. Jana kadzidło jest używane przez istoty anielskie, aby przynieść ofiary ze świata widzialnego przed Bożą Obecność [Ap 8,3]. Używają także kadzielnic, aby sprowadzić ogień niebiańskiego ołtarza na ziemię [Ap 8,5].
To, co jest przyozdobione kadzidłem ołtarza Bożego, zostaje oczyszczone. Jest to tak głęboko zakorzenione na poziomie pojęciowym, że znajduje odzwierciedlenie w starożytnym językoznawstwie. Grecki czasownik „kathairo”, od którego pochodzi słowo „katharsis”, oznacza „oczyścić”. Pochodzi ono bezpośrednio z akadyjskiego okresu archaicznego wraz z wieloma innymi słowami związanymi z rytuałem ofiarnym. Akadyjskie „qataru”, od którego pochodzi, oznacza „ofiarować kadzidło”, podobnie jak pokrewne „qatar” w języku hebrajskim i „qtr” w ugaryckim. W Mezopotamii i zachodniej religii semickiej dym kadzidła ofiarnego był postrzegany jako chroniący przedmioty, ludzi i przestrzeń przed zepsuciem i złem. Podejście to było również utrzymywane w religii Izraelitów i Judaizmie Drugiej Świątyni oraz przekazane dalej do chrześcijaństwa. Jako współcześni materialiści mamy tendencję do postrzegania materii jako neutralnej, ale dla naszych ojców ludzie, przedmioty i przestrzenie nigdy nie były neutralne. W ramach przygotowań do pojawienia się Chrystusa pośród wspólnoty, podobnie jak w ramach przygotowań do Jego pojawienia się w świętym świętych w Dniu Pojednania w tabernakulum i w świątyni, święte przestrzenie, które mają być wykorzystywane do kultu, narzędzia kultu i sami czcicieli muszą być oczyszczeni z pozostałości grzechu i powszedniości, z którymi zetknęli się w czasie między nabożeństwami.
Księga Liczb [Lb 16] z mocą opisuje rytualną funkcję ofiarowania kadzidła. Duża grupa Lewitów, na czele z Korachem i jego synami, przeciwstawiła się Mojżeszowi i Aaronowi, i próbowała odebrać arcykapłaństwo Aaronowi i jego rodzinie. Tych 250 buntowników było wspieranych przez dużą liczbę Izraelitów, pozornie ogromną większość. To był bunt nie przeciwko Mojżeszowi i Aaronowi, ale przeciwko Jahwe, który wybrał Aarona i jego rodzinę do tej służby. Poszczególne formy posługi kapłańskiej są darami, a nie zdobyczami. W odpowiedzi na to Jahwe nakazuje Mojżeszowi i Aaronowi zebrać się wraz z 250 buntownikami przy namiocie spotkania z zapalonymi kadzielnicami w ręku, aby oddać Mu cześć, wzmacniając w ten sposób naturę kapłaństwa [Lb 16,6.17-18]. Gdy zostają zgromadzeni, ziemia się otwiera, a przywódcy buntu zostają pochłonięci przez Szeol, dzieląc los rebeliantów przeciwko Jahwe spośród istot duchowych [Lb 16,32-33]. Pozostali zostali pochłonięci przez ogień obecności Jahwe [16,35]. Ich kadzielnice zostają zebrane przez Eleazara i przetopione w przykrycie ołtarza, które będzie służyć jako symbol przyznania przez Jahwe kapłaństwa Aaronowi [Lb 17,2-5].
Podczas gdy ich zwolennicy uciekli przerażeni tym sądem, w niecały dzień ponownie zaczęli szemrać przeciwko Mojżeszowi i Aaronowi oskarżając ich o morderstwo. Konsekwencją ich dalszego podnoszenia tego buntu jest plaga, która wybucha w obozie. Jednak Mojżesz i Aaron wstawiają się za nimi. Aaron bierze ogień i kadzidło z ołtarza w przybytku, wkłada do swojej kadzielnicy i idzie do obozu, staje pomiędzy żywymi i umarłymi, i zaraza zatrzymuje się poprzez efekt oczyszczający ofiary kadzidlanej i jego wstawiennictwo [Lb 17,11-15]. Grzech jest buntem. Grzech jest śmiertelną plagą, która zabija i niszczy. Kult ofiarny oczyszcza z grzechu i leczy jego destrukcyjne i śmiertelne skutki dla osób, wspólnot i samego stworzenia. Te nauki leżą u podstaw Tory. Nauki te są wprowadzane w życie poprzez ofiarowanie kadzidła Chrystusowi wraz z modlitwami jako akt oczyszczający i regenerujący. Jest to rdzeń kultu, a nie preferencja lub dodatek.
o. Stephen De Young (tłum. Jakub Oniszczuk)
za: The Whole Counsel Blog
fotografia: Paweł Turczyński / cerkiew.pl /
Rytuał jest jednym z kilku sposobów interakcji człowieka z rzeczywistością. Inne obejmują język, muzykę i sztukę. Powyższe jest przykładem tego, jak rytuał można sprowadzić do języka, ale może się to zdarzyć również w inny sposób. Zadanie liturgii często, nawet w kręgach prawosławnych, sprowadza się po prostu do zadania translacji. Może to przybrać formę próby ułożenia słów „właściwie” lub upewnienia się, że odpowiednio komunikują określoną interpretację pierwotnie skomponowanych tekstów. Jednak w obu tych przypadkach rytuał ogranicza się do tekstu i komunikacji. Oczywiście, w kontekście prawosławnym, liturgię można sprowadzić również do muzyki. Nacisk na kunszt w muzyce liturgicznej jest godny pochwały, ale gdy jest realizowany kosztem wszystkiego innego, może zredukować kult do koncertu, z wiernymi jako publicznością. Niemniej możliwe jest sprowadzenie rytuału do sztuki. Takie podejście traktuje elementy liturgii jako symboliczne, mówiąc o tym, co każdy element reprezentuje. Odcina ono jednak rytuał od rzeczywistości, czyniąc z niego spektakl. Chociaż historycznie prawdą jest, że dramat i opowiadanie historii wyewoluowały z rytuału, ich moc opiera się na elementach rytualnych nadal w nich zawartych. Dlatego wyjaśnienie symboliki sztuki nigdy nie niesie ze sobą takiej samej mocy jak sama sztuka. Jednym z centralnych stwierdzeń Siódmego Soboru Powszechnego jest to, że Eucharystia, centrum Boskiej Liturgii, nie jest ikoną.
Rytuał natomiast coś robi. Najłatwiej to zrozumieć, pytając, co robi nabożeństwo liturgiczne lub konkretny liturgiczny element. Sakramenty Kościoła czegoś dokonują. Chrzest robi coś z chrzczonymi. Błogosławieństwo wody robi coś z wodą. Ofiarowanie Eucharystii czyni coś z jej postaciami. Małżeństwo robi coś z mężczyzną i kobietą, których dotyczy. Zrozumienie ofiary kadzidła jest zatem pytaniem o to, co czyni ofiara kadzidła, co jest osiągane przez kadzenie podczas nabożeństw Kościoła. Jest to sposób dociekania, który nie tylko różni się od innych, ale jest im przeciwny. Nie pyta, co kadzidło „reprezentuje”. Nie pyta o to, co kadzenie „komunikuje” na poziomie intelektualnym osobom, które są jego świadkami. Takie pytania są po prostu nieistotne dla tego, co dzieje się rytualnie, podążanie za takimi pytaniami doprowadzi do odejścia od rzeczywistości rytuału do zwykłego symbolu lub abstrakcji intelektualnej. Wszystkie sprawiają, że samo ofiarowanie kadzidła przestaje mieć znaczenie, ponieważ postulowana „rzeczywistość” może być symbolicznie przekazana innej publiczności w zupełnie inny sposób, nie tracąc nic z treści.
Kult, właściwie rozumiany, składa się z rytuału ofiarnego. Chociaż w dużej mierze zostało to zapomniane, kadzenie jest składaniem ofiary. W historii religii był to nawet dominujący wyraz składania ofiar. Istotą kultu Izraelitów było ofiarowanie kadzidła wraz z modlitwami o świcie i o zmierzchu [Wj 30,7-9]. Dokonywano tego w ramach pielęgnacji i zapalania lamp w przybytku, a następnie w świątyni. Kadzidło składano na odrębnym ołtarzu ofiarnym, zbudowanym według określonych wskazówek i umieszczonym przed haftowaną zasłoną z wizerunkami Cherubinów i zastępów niebieskich, oddzielającą święte świętych [Wj 30,1-6]. Ołtarz ten, podobnie jak ołtarz całopalenia i sama Arka Przymierza, aby zachować jego czystość, był oczyszczany krwią w Dniu Pojednania [Wj 30,10]. Tak jak w Torze były szczegółowe instrukcje dotyczące ofiar z mięsa, zboża, ciast i napojów, tak też są szczegółowe instrukcje dotyczące składu kadzidła, które ma być ofiarowane na tym ołtarzu [Wj 30,34-38]. Złamanie tych przykazań, podobnie jak innych przepisów ofiarniczych, pociągło za sobą najwyższą sankcję.
To, że kadzidło jest składane jako ofiara, jest również treścią modlitwy, przez którą kadzidło jest błogosławione. „Kadzidło ofiarujemy Tobie, Chryste Boże nasz, jako miłą wonność duchową. Przyjąwszy je na Twój nadniebiański ołtarz, ześlij nam łaskę Najświętszego Twego Ducha." Nasza ofiara kadzidła jest skierowana na niebiański ołtarz Chrystusa, tak samo jak ofiara Eucharystii w modlitwach Proskomidii. Nasza ofiara ma związek ze zstąpieniem Ducha Świętego, podobnie jak ofiara Eucharystyczna. O zapachu kadzidła wznoszącego się przed Bogiem mówi się tym samym językiem, co o aromacie ofiarnych całopaleń w Piśmie Świętym [por. Rdz 8,21; Kpł 1,9.13; 2,2; 23,18]. Eucharystia jest szczytem i centrum kultu chrześcijańskiego, a zatem centralnym aktem ofiarnym Kościoła. W nabożeństwach Wieczerni i Jutrzni, które są kontynuacją nabożeństw Aarona w tabernakulum, ofiarowanie kadzidła pełni tę samą funkcję co Eucharystia w ramach Boskiej Liturgii. Jest to centralna czynność, wokół której skupiają się modlitwy ofiarowane zarówno formalnie, jak i indywidualnie. Modlitwy ludu i świętych są prezentowane wraz ze składaniem ofiary i towarzyszą jej w każdym sensie.
Podobnie jak inne ofiary opisane w Torze, ofiara kadzidła zawiera elementy przebłagania i pokuty. Element przebłagalny został był przez nas omawiany. Przebłaganie polega na ofiarnym uwielbieniu i ofiarowaniu kadzidła, wznoszącego się jako przyjemna woń. W ramach prawosławnego kultu ofiarowanie kadzidła przybiera szczególną formę kadzenia, a nie ofiarowania kadzidła głównie ze stacjonarnego ołtarza. Wynika to z funkcji ekspiacyjnej, jaką spełnia ta ofiara. Użycie kadzielnic jako narzędzi rytualnych w przybytku i świątyni było przedłużeniem kadzidlanego ołtarza w sposób dość dosłowny. Węgle i kadzidło z ołtarza umieszczono w kadzielnicy, aby nadać im mobilność. W Dniu Pojednania arcykapłan przynosił ogień i kadzidło z ołtarza w kadzielnicy z powrotem do świętego świętych, aby wytworzyć obłok kadzidła, który okryje Jahwe, przy Jego pojawieniu się, tak aby umożliwić arcykapłanowi przeżycie [Kpł 16,12]. W Apokalipsie św. Jana kadzidło jest używane przez istoty anielskie, aby przynieść ofiary ze świata widzialnego przed Bożą Obecność [Ap 8,3]. Używają także kadzielnic, aby sprowadzić ogień niebiańskiego ołtarza na ziemię [Ap 8,5].
To, co jest przyozdobione kadzidłem ołtarza Bożego, zostaje oczyszczone. Jest to tak głęboko zakorzenione na poziomie pojęciowym, że znajduje odzwierciedlenie w starożytnym językoznawstwie. Grecki czasownik „kathairo”, od którego pochodzi słowo „katharsis”, oznacza „oczyścić”. Pochodzi ono bezpośrednio z akadyjskiego okresu archaicznego wraz z wieloma innymi słowami związanymi z rytuałem ofiarnym. Akadyjskie „qataru”, od którego pochodzi, oznacza „ofiarować kadzidło”, podobnie jak pokrewne „qatar” w języku hebrajskim i „qtr” w ugaryckim. W Mezopotamii i zachodniej religii semickiej dym kadzidła ofiarnego był postrzegany jako chroniący przedmioty, ludzi i przestrzeń przed zepsuciem i złem. Podejście to było również utrzymywane w religii Izraelitów i Judaizmie Drugiej Świątyni oraz przekazane dalej do chrześcijaństwa. Jako współcześni materialiści mamy tendencję do postrzegania materii jako neutralnej, ale dla naszych ojców ludzie, przedmioty i przestrzenie nigdy nie były neutralne. W ramach przygotowań do pojawienia się Chrystusa pośród wspólnoty, podobnie jak w ramach przygotowań do Jego pojawienia się w świętym świętych w Dniu Pojednania w tabernakulum i w świątyni, święte przestrzenie, które mają być wykorzystywane do kultu, narzędzia kultu i sami czcicieli muszą być oczyszczeni z pozostałości grzechu i powszedniości, z którymi zetknęli się w czasie między nabożeństwami.
Księga Liczb [Lb 16] z mocą opisuje rytualną funkcję ofiarowania kadzidła. Duża grupa Lewitów, na czele z Korachem i jego synami, przeciwstawiła się Mojżeszowi i Aaronowi, i próbowała odebrać arcykapłaństwo Aaronowi i jego rodzinie. Tych 250 buntowników było wspieranych przez dużą liczbę Izraelitów, pozornie ogromną większość. To był bunt nie przeciwko Mojżeszowi i Aaronowi, ale przeciwko Jahwe, który wybrał Aarona i jego rodzinę do tej służby. Poszczególne formy posługi kapłańskiej są darami, a nie zdobyczami. W odpowiedzi na to Jahwe nakazuje Mojżeszowi i Aaronowi zebrać się wraz z 250 buntownikami przy namiocie spotkania z zapalonymi kadzielnicami w ręku, aby oddać Mu cześć, wzmacniając w ten sposób naturę kapłaństwa [Lb 16,6.17-18]. Gdy zostają zgromadzeni, ziemia się otwiera, a przywódcy buntu zostają pochłonięci przez Szeol, dzieląc los rebeliantów przeciwko Jahwe spośród istot duchowych [Lb 16,32-33]. Pozostali zostali pochłonięci przez ogień obecności Jahwe [16,35]. Ich kadzielnice zostają zebrane przez Eleazara i przetopione w przykrycie ołtarza, które będzie służyć jako symbol przyznania przez Jahwe kapłaństwa Aaronowi [Lb 17,2-5].
Podczas gdy ich zwolennicy uciekli przerażeni tym sądem, w niecały dzień ponownie zaczęli szemrać przeciwko Mojżeszowi i Aaronowi oskarżając ich o morderstwo. Konsekwencją ich dalszego podnoszenia tego buntu jest plaga, która wybucha w obozie. Jednak Mojżesz i Aaron wstawiają się za nimi. Aaron bierze ogień i kadzidło z ołtarza w przybytku, wkłada do swojej kadzielnicy i idzie do obozu, staje pomiędzy żywymi i umarłymi, i zaraza zatrzymuje się poprzez efekt oczyszczający ofiary kadzidlanej i jego wstawiennictwo [Lb 17,11-15]. Grzech jest buntem. Grzech jest śmiertelną plagą, która zabija i niszczy. Kult ofiarny oczyszcza z grzechu i leczy jego destrukcyjne i śmiertelne skutki dla osób, wspólnot i samego stworzenia. Te nauki leżą u podstaw Tory. Nauki te są wprowadzane w życie poprzez ofiarowanie kadzidła Chrystusowi wraz z modlitwami jako akt oczyszczający i regenerujący. Jest to rdzeń kultu, a nie preferencja lub dodatek.
o. Stephen De Young (tłum. Jakub Oniszczuk)
za: The Whole Counsel Blog
fotografia: Paweł Turczyński / cerkiew.pl /