Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Kapłan Chrystusa w Związku Radzieckim: ojciec Aleksander Mień, 1935-1990
tłum. Justyna Jakubowska., 11 września 2022
Ojciec Aleksander Mień był rosyjskim księdzem prawosławnym, który realizował autentyczną chrześcijańską misję przez dekady. Stał się bardzo znany w ostatnich latach Związku Radzieckiego, do czasu gdy został zamordowany krótko przed upadkiem tego państwa.
Aleksander Mień urodził się w Moskwie w 1935 roku. Jego rodzice byli Żydami, ale matka nawróciła się na chrześcijaństwo, więc ona i jej syn zostali ochrzczeni. Dzieciństwo Mienia kształtowało się pod mocnym wpływem powiązanych z jego rodziną kręgów duchowych i jako nastolatek zaczął zachłannie czytać książki filozoficzne i teologiczne. Wśród tych, którzy mieli na niego wpływ od jego wczesnej młodości, były kluczowe postaci rosyjskiego religijnego odrodzenia. Był też zafascynowany przyrodą, którą uważał za objawienie Boże podobne do Biblii i to pociągnęło go do studiowania nauk ścisłych. W czasie fali antysemityzmu, w ostatnich latach rządów Stalina, został wyrzucony z Uniwersytetu Moskiewskiego z powodu swojego żydowskiego pochodzenia. W 1953 roku rozpoczął więc studia w Instytucie Futrzarstwa, mieszczącym się wówczas w Moskwie, później - w połowie jego studiów - przeniesionym na Syberię.
Był praktykującym chrześcijaninem, więc uniemożliwiono mu ukończenie studiów i kontynuowanie kariery naukowej. W 1960 roku został wyświęcony i rozpoczął pracę w wiejskiej parafii na obrzeżach Moskwy. O. Mień zorganizował grupę młodych księży, którzy służyli w pobliskich parafiach. Było to nowe pokolenie, które nie chciało kontynuować kompromisów zawieranych przez hierarchię cerkiewną w okresie powojennym. Do grupy tej należeli: o. Gleb Jakunin (1936-2014), z którym Mień dzielił pokój w akademiku Instytutu, o. Dmitry Dudko (1924-2002), który miał już za sobą doświadczenie obozów więziennych i który był znany jako inspirujący kaznodzieja, i o. Nikołaj Eszliman (1929-1985), także zaangażowany ksiądz. Grupa ta spotykała się, by dyskutować na tematy teologiczne i dzielić się doświadczeniem duszpasterskim.
W 1965 roku Jakunin i Eszliman opublikowali dwa listy otwarte, jeden do patriarchy a drugi do przywódców radzieckiego rządu, w których krytykowali mieszanie się państwa w życie Cerkwi oraz bierność hierarchii cerkiewnej wobec działań państwa. Mimo że Mień utożsamiał się z istotą listów, nie podpisał się pod nimi, bo nie zgadzał się co do momentu publikacji oraz sposobu podejścia do tego problemu. Zarówno Jakunin, jak i Eszliman zostali aresztowani i zawieszeni. Ten moment rozdzielił drogi Jakunina i Mienia: Jakunin został aktywistą znanym w środowisku międzynarodowym, alarmującym o łamaniu praw człowieka, szczególnie wolności religijnej, w Związku Radzieckim. O. Mień przeciwnie, skupił się na swojej służbie. By móc to realizować, zachowywał ciepłe relacje z lokalnymi władzami i starał się nie zwracać na siebie uwagi. Mimo, że on i jego parafia byli ciągle obserwowani przez KGB, generalnie mu się to udawało. Jego autorytet rósł i wielu ludzi, szczególnie intelektualistów, wyprawiało się z Moskwy, by odwiedzić jego parafię.
O. Aleksander był płodnym autorem. We wczesnych latach 60-tych publikował artykuły w Dzienniku Patriarchatu Moskiewskiego, ale większość jego dzieł wydawano za granicą i potem szmuglowano do Związku Radzieckiego. Kierował swoje słowa do ludzi bez edukacji religijnej, ale z nowoczesnym naukowym sposobem myślenia. Odczuwał potrzebę, by prezentować wiarę chrześcijańską w taki sposób, który do nich przemówi. Jedną z jego najważniejszych książek była książka pt. Syn człowieczy, opowiadająca o Chrystusie i ewangelii takim właśnie odbiorcom. Pisał też dużo o Biblii oraz o historii religii, znajdującej kulminację w chrześcijaństwie. Cechą charakterystyczną Mienia, w jego wysiłku dzielenia się ewangelią, była jego otwartość na dialog z nauką i nowoczesnym światem, jak też z różnymi Kościołami chrześcijańskimi.
Ważnym punktem zwrotnym w życiu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej były obchody 1000-lecia chrztu Rusi w 1988 roku, kiedy władze nagle pozwoliły mówić publicznie o chrześcijaństwie. Tamto lato przyniosło gwałtowny wzrost zainteresowania, w tym radia i telewizji, o. Aleksandrem. W okresie głasnosti (jawność w czasach Gorbaczowa), popularność Mienia poszybowała; w kolejnych dwóch latach wygłosił ponad dwieście wykładów w różnych miejscach publicznych na wiele tematów.
Od wprowadzenia nowej polityki jawności za czasów Gorbaczowa, o. Aleksandrowi towarzyszyło poczucie braku czasu. Miał krytyczny stosunek do hierarchów cerkiewnych, bo nie odcieli się od radzieckiej przeszłości wystarczająco szybko i nie chcieli angażować społeczeństwa w sposób otwarty. Ich działania postrzegał bardziej jako próbę odnowienia starych wzorców prawosławnej dominacji nad rosyjskim społeczeństwem, niż głoszenie „istoty tego, w co wierzymy”, „autentycznego posłania Chrystusa” dla ludzi, którzy byli tego spragnieni. O. Aleksander, dla którego wielką wartością była wolność osobista, duchowa i polityczna, możliwość odnowienia bliskiego sojuszu między Cerkwią a autorytarnym państwem uważał za prawdziwe niebezpieczeństwo. Jego otwartość przyciągała wielu zwykłych ludzi, ale przeciwstawiały się jej grupy interesów zakorzenione w Cerkwi, a także prądy wsteczne istniejące w rosyjskim społeczeństwie. Dla grup skrajnie nacjonalistycznych Mień był szczególnym zagrożeniem nie tylko z powodu swojej otwartości, ale także z powodu swoich żydowskich korzeni. Uważali, że chce on osłabiać prawosławie od środka.
Wczesnym rankiem w niedzielę 9 września 1990 roku, o. Mień szedł na stację, by pojechać pociągiem do swojej parafialnej cerkwi. Podczas drogi przez las został uderzony siekierą w tył głowy; udało mu się wrócić do domu, gdzie upadł przy wejściu i zmarł. Nigdy nie wyjaśniono tego morderstwa, ani nie znaleziono jego sprawców. Podejrzenia padały na grupy skrajnie nacjonalistyczne lub antysemickie, albo siły podległe radzieckiemu rządowi, w szczególności KGB, które nie chciało tracić kontroli nad społeczeństwem, do czego dążył m.in. Mień. Jego dziedzictwo jest ciągle ważne wśród bardziej liberalnych środowisk w Rosji, ale frakcje tradycjonalistyczne i nacjonalistyczne traktują je z podejrzliwością.
Aleksander Mień urodził się w Moskwie w 1935 roku. Jego rodzice byli Żydami, ale matka nawróciła się na chrześcijaństwo, więc ona i jej syn zostali ochrzczeni. Dzieciństwo Mienia kształtowało się pod mocnym wpływem powiązanych z jego rodziną kręgów duchowych i jako nastolatek zaczął zachłannie czytać książki filozoficzne i teologiczne. Wśród tych, którzy mieli na niego wpływ od jego wczesnej młodości, były kluczowe postaci rosyjskiego religijnego odrodzenia. Był też zafascynowany przyrodą, którą uważał za objawienie Boże podobne do Biblii i to pociągnęło go do studiowania nauk ścisłych. W czasie fali antysemityzmu, w ostatnich latach rządów Stalina, został wyrzucony z Uniwersytetu Moskiewskiego z powodu swojego żydowskiego pochodzenia. W 1953 roku rozpoczął więc studia w Instytucie Futrzarstwa, mieszczącym się wówczas w Moskwie, później - w połowie jego studiów - przeniesionym na Syberię.
Był praktykującym chrześcijaninem, więc uniemożliwiono mu ukończenie studiów i kontynuowanie kariery naukowej. W 1960 roku został wyświęcony i rozpoczął pracę w wiejskiej parafii na obrzeżach Moskwy. O. Mień zorganizował grupę młodych księży, którzy służyli w pobliskich parafiach. Było to nowe pokolenie, które nie chciało kontynuować kompromisów zawieranych przez hierarchię cerkiewną w okresie powojennym. Do grupy tej należeli: o. Gleb Jakunin (1936-2014), z którym Mień dzielił pokój w akademiku Instytutu, o. Dmitry Dudko (1924-2002), który miał już za sobą doświadczenie obozów więziennych i który był znany jako inspirujący kaznodzieja, i o. Nikołaj Eszliman (1929-1985), także zaangażowany ksiądz. Grupa ta spotykała się, by dyskutować na tematy teologiczne i dzielić się doświadczeniem duszpasterskim.
W 1965 roku Jakunin i Eszliman opublikowali dwa listy otwarte, jeden do patriarchy a drugi do przywódców radzieckiego rządu, w których krytykowali mieszanie się państwa w życie Cerkwi oraz bierność hierarchii cerkiewnej wobec działań państwa. Mimo że Mień utożsamiał się z istotą listów, nie podpisał się pod nimi, bo nie zgadzał się co do momentu publikacji oraz sposobu podejścia do tego problemu. Zarówno Jakunin, jak i Eszliman zostali aresztowani i zawieszeni. Ten moment rozdzielił drogi Jakunina i Mienia: Jakunin został aktywistą znanym w środowisku międzynarodowym, alarmującym o łamaniu praw człowieka, szczególnie wolności religijnej, w Związku Radzieckim. O. Mień przeciwnie, skupił się na swojej służbie. By móc to realizować, zachowywał ciepłe relacje z lokalnymi władzami i starał się nie zwracać na siebie uwagi. Mimo, że on i jego parafia byli ciągle obserwowani przez KGB, generalnie mu się to udawało. Jego autorytet rósł i wielu ludzi, szczególnie intelektualistów, wyprawiało się z Moskwy, by odwiedzić jego parafię.
O. Aleksander był płodnym autorem. We wczesnych latach 60-tych publikował artykuły w Dzienniku Patriarchatu Moskiewskiego, ale większość jego dzieł wydawano za granicą i potem szmuglowano do Związku Radzieckiego. Kierował swoje słowa do ludzi bez edukacji religijnej, ale z nowoczesnym naukowym sposobem myślenia. Odczuwał potrzebę, by prezentować wiarę chrześcijańską w taki sposób, który do nich przemówi. Jedną z jego najważniejszych książek była książka pt. Syn człowieczy, opowiadająca o Chrystusie i ewangelii takim właśnie odbiorcom. Pisał też dużo o Biblii oraz o historii religii, znajdującej kulminację w chrześcijaństwie. Cechą charakterystyczną Mienia, w jego wysiłku dzielenia się ewangelią, była jego otwartość na dialog z nauką i nowoczesnym światem, jak też z różnymi Kościołami chrześcijańskimi.
Ważnym punktem zwrotnym w życiu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej były obchody 1000-lecia chrztu Rusi w 1988 roku, kiedy władze nagle pozwoliły mówić publicznie o chrześcijaństwie. Tamto lato przyniosło gwałtowny wzrost zainteresowania, w tym radia i telewizji, o. Aleksandrem. W okresie głasnosti (jawność w czasach Gorbaczowa), popularność Mienia poszybowała; w kolejnych dwóch latach wygłosił ponad dwieście wykładów w różnych miejscach publicznych na wiele tematów.
Od wprowadzenia nowej polityki jawności za czasów Gorbaczowa, o. Aleksandrowi towarzyszyło poczucie braku czasu. Miał krytyczny stosunek do hierarchów cerkiewnych, bo nie odcieli się od radzieckiej przeszłości wystarczająco szybko i nie chcieli angażować społeczeństwa w sposób otwarty. Ich działania postrzegał bardziej jako próbę odnowienia starych wzorców prawosławnej dominacji nad rosyjskim społeczeństwem, niż głoszenie „istoty tego, w co wierzymy”, „autentycznego posłania Chrystusa” dla ludzi, którzy byli tego spragnieni. O. Aleksander, dla którego wielką wartością była wolność osobista, duchowa i polityczna, możliwość odnowienia bliskiego sojuszu między Cerkwią a autorytarnym państwem uważał za prawdziwe niebezpieczeństwo. Jego otwartość przyciągała wielu zwykłych ludzi, ale przeciwstawiały się jej grupy interesów zakorzenione w Cerkwi, a także prądy wsteczne istniejące w rosyjskim społeczeństwie. Dla grup skrajnie nacjonalistycznych Mień był szczególnym zagrożeniem nie tylko z powodu swojej otwartości, ale także z powodu swoich żydowskich korzeni. Uważali, że chce on osłabiać prawosławie od środka.
Wczesnym rankiem w niedzielę 9 września 1990 roku, o. Mień szedł na stację, by pojechać pociągiem do swojej parafialnej cerkwi. Podczas drogi przez las został uderzony siekierą w tył głowy; udało mu się wrócić do domu, gdzie upadł przy wejściu i zmarł. Nigdy nie wyjaśniono tego morderstwa, ani nie znaleziono jego sprawców. Podejrzenia padały na grupy skrajnie nacjonalistyczne lub antysemickie, albo siły podległe radzieckiemu rządowi, w szczególności KGB, które nie chciało tracić kontroli nad społeczeństwem, do czego dążył m.in. Mień. Jego dziedzictwo jest ciągle ważne wśród bardziej liberalnych środowisk w Rosji, ale frakcje tradycjonalistyczne i nacjonalistyczne traktują je z podejrzliwością.
Powyższy tekst jest tłumaczeniem podrozdziału z książki: Understanding World Christianity. Russia, Scott M. Kenworthy, Alexander S. Agadjanian, Fortress Press, 2021. Publikujemy go za zgodą wydawnictwa. Z jęz. angielskiego przetłumaczyła Justyna Jakubowska.