Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Wniebowstąpienie Pańskie
W. Łosski, L.Uspienski (tłum. Michał Diemianiuk), 02 czerwca 2022
Święto Wniebowstąpienia jest świętem zakończonego zbawienia. Całe dzieło zbawienia: narodzenie, męka, śmierć i zmartwychwstanie – wieńczy się wniebowstąpieniem. „Spełniwszy o nas Opatrzność i zjednoczywszy ziemskie z niebieskim, wstąpiłeś w chwale Chryste Boże nasz, nie rozłączając się w żadnym wypadku, lecz pozostając nierozłącznym i wołając do miłujących Ciebie: Ja jestem z wami i nikt was nie zwycięży”. Jako wyrażenie tego znaczenia święta, kompozycja Wniebowstąpienia umieszczana była w kopule dawnych świątyń, kończąc sobą ich rozpis.
Na pierwszy rzut oka na prawosławne ikony tego święta odnosi się wrażenie, że one nie całkiem odpowiadają swojej nazwie. Pierwsze miejsce tutaj należy do grupy z Matką Bożą, aniołami i apostołami, zaś główna działająca osoba, Sam wniebowstępujący Zbawiciel, prawie zawsze jest o wiele mniejszy od innych przedstawionych osób i w odniesieniu do nich znajduje się jakby na drugim planie. Jednak już w samej tej niezgodności prawosławne ikony Wniebowstąpienia podążają za Pismem Świętym. Rzeczywiście, przy czytaniu opowieści o Wniebowstąpieniu Pańskim w Ewangeliach i Dziejach Apostolskich pozostaje te samo wrażenie niezgodności tego wydarzenia i poświęconych mu opisów. Samemu faktowi Wniebowstąpienia poświęcono tutaj tylko kilka słów. Za to cała uwaga w opowieści ewangelistów skupiona jest na czymś innym: na ostatnich przykazaniach Zbawiciela, ustanawiających i określających rolę i znaczenie Cerkwi w świecie, a także jej związek i relację z Bogiem. Bardziej szczegółowy opis Wniebowstąpieniu poświęcają Dzieje Apostolskie. Ten opis wraz z opowieścią Ewangelii według Łukasza dają te faktyczne dane (chociaż i nie wszystkie), które legły u podstaw prawosławnej ikonografii Wniebowstąpienia Chrystusa. Środek ciężkości opowieści Pisma Świętego, a za nim i tematów ikonografii, leży nie na fakcie Wniebowstąpienia samego sobą, a na tym znaczeniu i tych następstwach, które ma dla Cerkwi i świata.
Według świadectwa Pisma Świętego (por. Dz 1, 12), Wniebowstąpienie Pańskie odbyło się na Górze Oliwnej. Dlatego też akcja na ikonie ukazywana jest albo na samym szczycie góry, jak na przywołanej tu ikonie, albo w górskim pejzażu. Przy oznaczeniu góry Oliwnej czasami przedstawiane są drzewa oliwkowe. Zgodnie z nabożeństwem święta Sam Zbawiciel przedstawiany jest jako wznoszący się w chwale, siedzący czasem na bogato zdobionym tronie.
Na pierwszy rzut oka na prawosławne ikony tego święta odnosi się wrażenie, że one nie całkiem odpowiadają swojej nazwie. Pierwsze miejsce tutaj należy do grupy z Matką Bożą, aniołami i apostołami, zaś główna działająca osoba, Sam wniebowstępujący Zbawiciel, prawie zawsze jest o wiele mniejszy od innych przedstawionych osób i w odniesieniu do nich znajduje się jakby na drugim planie. Jednak już w samej tej niezgodności prawosławne ikony Wniebowstąpienia podążają za Pismem Świętym. Rzeczywiście, przy czytaniu opowieści o Wniebowstąpieniu Pańskim w Ewangeliach i Dziejach Apostolskich pozostaje te samo wrażenie niezgodności tego wydarzenia i poświęconych mu opisów. Samemu faktowi Wniebowstąpienia poświęcono tutaj tylko kilka słów. Za to cała uwaga w opowieści ewangelistów skupiona jest na czymś innym: na ostatnich przykazaniach Zbawiciela, ustanawiających i określających rolę i znaczenie Cerkwi w świecie, a także jej związek i relację z Bogiem. Bardziej szczegółowy opis Wniebowstąpieniu poświęcają Dzieje Apostolskie. Ten opis wraz z opowieścią Ewangelii według Łukasza dają te faktyczne dane (chociaż i nie wszystkie), które legły u podstaw prawosławnej ikonografii Wniebowstąpienia Chrystusa. Środek ciężkości opowieści Pisma Świętego, a za nim i tematów ikonografii, leży nie na fakcie Wniebowstąpienia samego sobą, a na tym znaczeniu i tych następstwach, które ma dla Cerkwi i świata.
Według świadectwa Pisma Świętego (por. Dz 1, 12), Wniebowstąpienie Pańskie odbyło się na Górze Oliwnej. Dlatego też akcja na ikonie ukazywana jest albo na samym szczycie góry, jak na przywołanej tu ikonie, albo w górskim pejzażu. Przy oznaczeniu góry Oliwnej czasami przedstawiane są drzewa oliwkowe. Zgodnie z nabożeństwem święta Sam Zbawiciel przedstawiany jest jako wznoszący się w chwale, siedzący czasem na bogato zdobionym tronie.
Wniebowstąpienie Pańskie, Rosja, XVI wiek, Isabella Stewart Gardner Museum, Boston.
Ikonograficznie Jego chwała przedstawiana jest w postaci aureoli – owalu lub okręgu, składającej się z koncentrycznych kręgów, symbolu górnego świata. Przedstawiana jest przy pomocy nieba widzialnego w dawnym wyobrażeniu o nim, zgodnym także z naszą współczesną o nim wiedzą jako o kilku sferach (troposferze, stratosferze, jonosferze). Ta symbolika pokazuje, że wznoszący się Zbawiciel przebywa poza ziemskim planem bytu i przez to moment Wzniesienia nabywa pozaczasowego charakteru, który nadaje zupełnie szczególny sens jego detalom, wyprowadzając je z wąskich ram historycznego wydarzenia. Aureolę podtrzymują aniołowie (ich liczba bywa różna). Oczywiście, obecność aniołów podtrzymujących aureolę powodowana jest nie koniecznością, bowiem Zbawiciel wzniósł się Swoją Boską mocą i nie potrzebował ich pomocy, one - tak jak i aureola- służą tylko jako wyraz Jego chwały i wielkości.
Na pierwszym planie, z Matką Bożą w centrum, są dwie grupy apostołów i dwaj aniołowie. Tutaj rola aniołów jest już inna: oni, jak wiemy z Dziejów Apostolskich, są zwiastunami Bożej opatrzności.
Obecność przy Wniebowstąpieniu Pańskim Matki Bożej, o której nie mówi się wprost w Piśmie Świętym, umacnia się w Tradycji, przekazywanej w tekstach liturgicznych, jak na przykład teotokionie [cs. bohorodiczen – przyp. tłum.] 9. pieśni kanonu: „Raduj się, Matko Chrystusa Boga, Ten, którego zrodziłaś, dzisiaj z ziemi wznosi się, a Ty z aniołami patrząc uwielbiałaś Go”. Matka Boża na ikonach Wniebowstąpienia zajmuje zupełnie szczególne miejsce. Umieszczona pod wznoszącym się Zbawicielem, jawi się jakby osią całej kompozycji. Jej sylwetka, nadzwyczajnej czystości i lekkości, wyraźna i jasna, znacząco odznacza się na tle białych szat aniołów; Jej surowa nieruchomość nie mniej znacząco kontrastuje z ożywionymi i gestykulującymi po obu Jej stronach apostołami.
Wniebowstąpienie Pańskie, mozaika katedry Narodzenia Bogurodzicy, Monreale [miejscowość we Włoszech, w prowincji Palermo na Sycylii – przyp. tłum.], koniec XII wieku.
Jej wyróżnienie często podkreśla się podnóżkiem, na którym Ona stoi i który jeszcze bardziej wskazuje Jej centralne położenie. Cała grupa z Matką Bożą w centrum przedstawia sobą włości Zbawiciela, nabyte przez Niego Swoją krwią – pozostawioną przez Niego cieleśnie na ziemi Cerkiew, która przez obietnicę zejścia Świętego Ducha w nadchodzącą Pięćdziesiątnicę otrzyma całą pełnię swego bytu. Związek Wniebowstąpienia z Pięćdziesiątnicą otwiera się w słowach Samego Zbawiciela: „Jeśli nie odejdę, Pocieszyciel nie przyjdzie do was, jeśli zaś odejdę, poślę Go do was” (J 16, 7). Ten związek między wzniesieniem przebóstwionego ludzkiego ciała Zbawiciela i przyszłą Pięćdziesiątnicą – początkiem przebóstwienia człowieka przez zejście Świętego Ducha – podkreśla też całe nabożeństwo święta. Miejsce tej grupy, Cerkwi, na pierwszym planie ikony jest naocznym wyrażeniem tego znaczenia i tej roli, które jak mówiliśmy wyżej, Pismo Święte nadaje ustanowieniu Cerkwi w ostatnich przykazaniach Zbawiciela. To, że tu ma się na uwadze właśnie Cerkiew w jej pełnym składzie, a nie tylko osoby historycznie obecne przy Wniebowstąpieniu, ukazane jest zarówno poprzez obecność św. apostoła Pawła (na czele grupy, z prawej strony od widza), który historycznie nie mógł być z innymi apostołami, jak i znaczeniem Matki Bożej.
Ona, która przyjęła w Siebie Boga, stała się świątynią wcielonego Słowa, ukazuje Sobą uosobienie tej Cerkwi – Ciała Chrystusa, Głową której jest wznoszący się Chrystus: „Którego ustanowił Głową wyżej od wszystkich Cerkwi, która jest Jego ciałem, pełnią Tego, Który napełnia wszystko we wszystkich” (Ef 1, 23). Dlatego, jako uosobienie Cerkwi, Matka Boża umieszczana jest bezpośrednio pod wznoszącym się Chrystusem i na ikonie uzupełniają się wzajemnie. Jej gest zawsze odpowiada Jej znaczeniu na ikonach Wniebowstąpienia. Na niektórych jest to gest Oranty – dawny gest modlitwy – uniesione ręce, wyrażające Jej rolę i uosabianej przez Nią Cerkwi w odniesieniu do Boga, modlitewną więź z Nim, wstawiennictwo za świat; zaś na innych ikonach to gest wyznawania, wyrażający rolę Cerkwi w odniesieniu do świata. W takich przypadkach Ona, jak i męczennicy, trzyma ręce przed piersią, otwartymi dłońmi do przodu. Jej surowy bezruch jakby wyraża niezmienność objawionej prawdy, stróżem której jest Cerkiew; zaś grupy apostołów i różnorodność ich gestów są mnogością i różnorodnością języków i środków wyrażania tej prawdy.
Kierunek ruchu całej grupy pierwszego planu, gesty i aniołów, i apostołów, kierunek ich spojrzeń i póz – wszystko zwrócone jest wzwyż (czasami niektórzy apostołowie skierowani są ku sobie nawzajem albo ku Matce Bożej), do Źródła Życia Cerkwi, jej Głowy, przebywającej na niebiosach. Tutaj jest jakby obrazowy przekaz tego wezwania, z którym Cerkiew zwraca się w ten dzień do swoich członków: „...przyjdzie, zobaczmy i wznieśmy oczy oraz myśli na wysokości, wpatrujmy się i zarazem skierujmy uczucia na niebieskie bramy śmierci, nie zaniedbajmy być na górze Oliwnej i spoglądać na Zbawiciela noszonego na obłokach...” [fragment ikosu święta – przyp. tłum.] Tymi słowami Cerkiew wzywa wiernych do zjednoczenia się z apostołami w ich porywie ku wznoszącemu się Chrystusowi, bowiem jak mówi święty biskup Leon Wielki [papież rzymski, V wiek – przyp. tłum.] „Wniebowstąpienie Chrystusa jest naszym wzniesieniem, i tam, gdzie wcześniej weszła chwała Głowy, wezwana jest i nadzieja ciała”.
Sam wznoszący się Zbawiciel, porzucając ciałem ziemski świat, boskością Swoją nie porzuca go, nie odłącza się od nabytej przez Niego Swoją krwią włości, Cerkwi, „nijak nie odłączając się, ale przebywając nieodłącznie”. „A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni do skończenia świata” (Mt 28, 20). Te słowa Zbawiciela odnoszą się zarówno do całej historii Cerkwi w ogóle, jak i do każdego oddzielnego momentu jej istnienia i życia każdego z jej członków, do Drugiego Przyjścia. Dlatego też gest Zbawiciela skierowany jest do porzucanej przez Niego grupy na pierwszym planie i do zewnętrznego świata. Ikona przekazuje ten Jego związek z Cerkwią, zawsze przedstawiając Go błogosławiącego prawą ręką (bardzo rzadko błogosławi obiema rękoma) i zazwyczaj trzymającego w lewej ręce Ewangelię albo zwój – symbol nauczania, kaznodziejstwa.
Wniebowstąpienie Pańskie, ampuła, VI wiek, Muzeum Brytyjskie.
Wniebowstąpienie Pańskie, miniatura greckiego manuskryptu, XI wiek. Biblioteka Narodowa, Paryż.
On wzniósł się błogosławiąc, a nie po udzieleniu błogosławieństwa: „A kiedy ich błogosławił, rozstał się z nimi i został uniesiony na niebo” (Łk 24, 51), i Jego błogosławieństwo nie przerywa się z Wniebowstąpieniem. Przedstawiając Go błogosławiącym, ikona naocznie pokazuje, że i po Wniebowstąpieniu pozostawia za Sobą źródło błogosławieństwa dla apostołów, a przez nich i dla ich następców, i dla wszystkich tych, kogo oni błogosławią. W lewej ręce, jak już powiedzieliśmy, trzyma Ewangelię albo zwój, symbol nauczania, kaznodziejstwa. Przez to ikona pokazuje, że przebywający na niebiosach Pan pozostawia za Sobą nie tylko źródło błogosławieństwa, ale i źródło wiedzy, przekazywanej Cerkwi przez Ducha Świętego. Wewnętrzny związek Chrystusa i Cerkwi wyraża się na ikonie całą budową kompozycji, wiążącą w jedno ziemską grupę z jej niebiańskim zwieńczeniem. Oprócz wspomnianego już znaczenia, ruchu całej tej grupy, zwrócenie jej ku Zbawicielowi i Jego gest skierowany do niej wyrażają ich wewnętrzną wzajemną relację i nierozdzielność wspólnego życia Głowy i Ciała. Obie części ikony, górna i dolna, niebiańska i ziemska, są nierozdzielne jedna od drugiej, i jedna bez drugiej tracą swój sens.
Oprócz tego, ikony Wniebowstąpienia mają i inny aspekt. Dwaj aniołowie, stojący za Matką Bożą, wskazują na Zbawiciela, obwieszczają apostołom, że wznoszący się Chrystus znowu przyjdzie w chwale, w taki sposób, jak widzieliście Go idącego na niebiosa (Dz 1, 11).
Wniebowstąpienie Pańskie, miniatura, Ewangelia Rabbuli, VI wiek, Biblioteka Laurenziana [Florencja, Włochy – przyp. tłum.].
W Dziejach Apostolskich „powiedziano o dwóch aniołach – mówi święty Jan Złotousty – ponieważ faktycznie było dwóch aniołów, a dwóch było dlatego, że tylko świadectwo dwóch było niewątpliwe” (por 2 Kor 13, 1). Przekazując sam fakt wzniesienia Zbawiciela i naukę o Cerkwi, ikona Wniebowstąpienia jednocześnie jest ikoną prorocką, ikoną przepowiadania Drugiego i Chwalebnego Przyjścia Jezusa Chrystusa. Dlatego na ikonach Sądu Ostatecznego On jest przedstawiany podobnie do ikon Wniebowstąpienia, ale już nie jako Odkupiciel, a jako Sędzia wszechświata. W tym prorockim aspekcie ikony grupa apostołów z Matką Bożą w centrum ukazuje obraz Cerkwi, oczekującej Drugiego Przyjścia. Będąc, jak powiedzieliśmy, ikoną prorocką, ikoną Drugiego Przyjścia, objawia przed nami majestatyczny obraz od Starego Testamentu do zwieńczenia historii świata.
Należy zauważyć, że nie bacząc na wieloaspektowość treści ikony Wniebowstąpienia, zasadnicza jej cecha to niezwyczajna zwartość, monolityczność kompozycji, która szczególnie silnie wyraża się w naszej ikonie. Ikonografia tego święta w tej postaci, w jakiej jest przyjęta w Cerkwi Prawosławnej, należy do grona najdawniejszych ikonografii świąt. Jedne z najwcześniejszych, ale już zbudowanych przedstawień Wniebowstąpienia odnoszą się do V-VI wieku (ampuły Monzy i Ewangelia Rabbuli). Od tej pory ikonografia tego święta, za wyjątkiem drugorzędnych detali, pozostała niezmienna.
Fragment książki: Лосский В. Н., Успенский Л. А., Смысл икон
tłum. Michał Diemianiuk