Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Literatura pozabiblijna w Kościele prawosławnym
o. Stephen De Young (tłum. Jakub Oniszczuk), 18 kwietnia 2022
Często odwoływaliśmy się już tutaj i nadal będziemy odwoływać się do literatury pozabiblijnej. Dwie najważniejsze kategorie tej literatury to literatura Judaizmu czasów Drugiej Świątyni i wczesne pisma chrześcijańskie, autorstwa Ojców Apostolskich. Literatura czasów Judaizmu Drugiej Świątyni ujawnia nam świat religijny i sposób myślenia Żydów pierwszego wieku naszej ery, spośród których wyłoniło się chrześcijaństwo. Pokazuje nam ona soczewkę teologiczną, przez którą apostołowie rozumieli objawienie, które przyszło w osobie Jezusa Chrystusa. Ojcowie apostolscy, a także Ojcowie drugiego i trzeciego wieku, pokazują nam natomiast ciągłość i transformację Judaizmu Drugiej Świątyni, który stał się religią chrześcijańską. Nowy Testament aż roi się od aluzji, a w kilku przypadkach bezpośrednich odniesień i cytatów z literatury Judaizmu Drugiej Świątyni, podobnie i pisma pierwszych Ojców, którzy rozumieli Pisma, zarówno Stary, jak i Nowy Testament, przez tę samą religijną siatkę pojęciową.
Nie oznacza to, że późniejsi Ojcowie odeszli od tego rozumienia lub zastąpili je innym. Powszechne stało się twierdzenie, że w pewnym momencie, chociaż ten moment różnie bywa określany, chrześcijaństwo na Wschodzie odeszło od swoich żydowskich korzeni, aby zastąpić je filozofią grecką, hellenizując się. Jest to bardziej związane ze sposobem czytania niektórych późniejszych Ojców niż z samymi Ojcami czy ich sposobem myślenia. Przyjmuje się założenie, że wraz z pojawieniem się nowej terminologii greckiej, terminologia ta niesie ze sobą znaczenie filozoficzne z tego czy tamtego systemu filozoficznego, zazwyczaj platonizmu. Grecka terminologia jest jednak raczej wprowadzana do użytku ze światów filozoficznych, a w niektórych przypadkach religijnych, aby opisać chrześcijańskie koncepcje, które wyłoniły się z Judaizmu Drugiej Świątyni. Naturalnie filozoficzna i religijna terminologia grecka najlepiej się do tego nadaje, ponieważ próba przełożenia takich pojęć na terminy z innej dziedziny życia, jak na przykład handel, spowodowałaby jeszcze więcej i bardziej oczywistych zniekształceń. Kiedy czytamy Pismo Święte w świetle tych tekstów, szczególnie greckich lub tłumaczonych na grekę, staje się oczywiste, że Pismo Święte jest cały czas czytane i rozumiane przez Ojców na przestrzeni całej historii prawosławia w tym samym kontekście. Ojcowie, prawosławna ikonografia i prawosławna hymnografia są pełne odniesień do tej literatury i jej interpretacji tekstu biblijnego.
Największym tego przejawem jest fakt, że zdecydowana większość dostępnej na świecie literatury Judaizmu Drugiej Świątyni zachowała się do dnia dzisiejszego w Kościele prawosławnym. Podczas gdy znaleziska takie jak Rękopisy z Qumran zawierają wiele z tych tekstów, podstawowe teksty były znane już przed odkryciem tych zwojów znad Morza Martwego w połowie XX wieku. To spojrzenie i religijne rozumienie były przekazywane nie tylko w nauczaniu ustnym, ale w formie spisanych tekstów. Nie należy lekceważyć znaczenia tego przekazu, tej tradycji. Nie chodzi tu tylko o kopie tekstów, które nadal istnieją w prawosławnych bibliotekach i które przetrwały co najmniej dwa tysiąclecia. Jest to wielowiekowa historia ciągłego kopiowania tekstów przez prawosławne klasztory. Czytanie, studiowanie i kopiowanie tych tekstów również nie było sprawą drugorzędną ani też niedrogą. Kopiowanie było kosztownym i czasochłonnym wysiłkiem. Nie było dwuznaczności co do pozabiblijnego charakteru tych tekstów. Nie są one zawarte w kodeksach lektorskich ani biblijnych. Jednak ich przekazanie było uważane, przez pokolenia prawosławnych wierzących, za niezwykle ważne dla zachowania teologicznego myślenia, które kształtują.
Pierwszorzędnym przykładem takiego zachowanego tekstu jest 2 Księga Enocha, określana też niekiedy słowiańską apokalipsą Enocha. Jak wskazuje drugie imię, pełny tekst 2 Księgi Enocha jest dostępny tylko w języku słowiańskim. W szczególności w bibliotekach Rosji, Serbii i Bułgarii zachowało się dla nas 20 rękopisów, skopiowanych między XIV a XVIII wiekiem. Co więcej, te 20 rękopisów wykazuje wyróżniające cechy, co oznacza, że nie są one kopiami siebie nawzajem, ale reprezentują niezależne linie kopiowania, tak że korzystanie z tej księgi było powszechne w całym świecie słowiańskim. Tekst zawiera pewne etymologie greckie, które dowodzą, że został przetłumaczony z języka greckiego. Istnieje również szereg nieprzetłumaczonych terminów i akcentów hebrajskich, dotyczących Jerozolimy, świątyni i ofiar, które sugerują hebrajski lub aramejski oryginał z epoki przedchrześcijańskiej. Przez jakiś czas toczyła się wielka dyskusja naukowa na temat starożytności tekstu, w której wielu uczonych, w oparciu o czynniki greckie, przypisywało jego kompozycję do X wieku. Niedawno jednak odkryto kilka starych, koptyjskich fragmentów tekstu, wskazujących na wczesną proweniencję tekstu. Oznacza to, że tekst ten został przetłumaczony na język grecki i zachowany w kręgach prawosławnych, a ostatecznie przetłumaczony na słowiański, oraz że Kościoły prawosławne przez ponad 1700 lat nadal kopiowały ten tekst na szeroką skalę geograficzną. Koniec materiału rękopiśmiennego w XVIII wieku nie wynika z porzucenia 2 Księgi Enocha, ale z pojawienia się prasy drukarskiej.
3 Księga Barucha jest kolejnym przykładem takiego tekstu. W 3 Księdze Barucha, Baruch, skryba proroka Jeremiasza, podejmuje podróż przez niebiosa i opisuje swoje doświadczenia każdego z nich. Tekst ten został pierwotnie napisany w języku greckim, o czym świadczą dwa greckie rękopisy z bibliotek na górze Athos z XV wieku. Te dwa rękopisy wykazują wyraźne oznaki bycia dwiema kopiami tego samego oryginału. Istnieje ponad dwanaście rękopisów 3 Księgi Barucha w języku słowiańskim, które reprezentują co najmniej trzy warianty tekstu. Co ciekawe, jeden z najlepszych rękopisów słowiańskich, pochodzący z XIII wieku, pochodzi z biblioteki klasztoru św. Katarzyny w Egipcie. Pokazuje to szeroką i trwającą wieki cyrkulację tego tekstu w świecie prawosławnym. O starożytności tego tekstu świadczy również fakt, że Orygenes odwołuje się do niego w "O Zasadach" jako do miejsca, w którym można znaleźć opis siedmiu niebios. 3 Księga Barucha, w odróżnieniu od innej literatury apokaliptycznej, zawiera ważną relację postrzegania Raju i Hadesu na początku II wieku jako lokalizacji przebywania dusz przed zmartwychwstaniem zmarłych, tak jak te miejsca są przedstawiane przez Nowy Testament.
Testamenty Dwunastu Patriarchów reprezentują literaturę Judaizmu Drugiej Świątyni, która ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia Nowego Testamentu w ogóle, a literatury Janowej w szczególności. W Księdze Rodzaju [Rdz 49] Jakub na łożu śmierci mówi do każdego ze swoich dwunastu synów, przekazując im przepowiednie dotyczącą ich przyszłości. Format ten stał się wzorem dla szerokiej gamy literatury żydowskiej znanej jako testamenty. Testamenty Dwunastu Patriarchów są zatem zbiorem dwunastu takich testamentów, po jednym dla każdego z synów Jakuba, przodków dwunastu pokoleń Izraela. Testamenty te zostały napisane pierwotnie w języku hebrajskim, a wiele hebrajskich fragmentów zostało odkrytych w różnych miejscach, w tym wśród rękopisów z Qumran. Z języka hebrajskiego zostały przetłumaczone na aramejski i grecki, a z nich na ormiański, słowiański i inne języki. Najwcześniejszym pełnym egzemplarzem jest grecki rękopis z X wieku pochodzący z Góry Athos. Kolejny rękopis z XVII wieku pochodzi z biblioteki w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Manuskrypt z Góry Athos, pochodzący z klasztoru Koutloumousiou, zawiera szczególnie użyteczną kopię Testamentu Lewiego. Kopista z X wieku miał dostęp zarówno do aramejskiej, jak i greckiej formy tekstu, które nieco się różniły. Skopiował grecki tekst, a następnie użył notacji, aby wskazać różnice w języku aramejskim, czyniąc ten manuskrypt naszym najlepszym świadkiem obu form tekstu. Chociaż nie ma dowodów na bezpośrednią zależność literacką między tymi testamentami a pismami św. Jana, koncepcyjnie czerpią one z podobnych studni myśli Judaizmu Drugiej Świątyni.
Kolejnym dokumentem testamentowym, zachowanym w Kościele prawosławnym, jest Testament Abrahama. Ten tekst z I wieku naszej ery opisuje apokaliptyczną podróż Abrahama przez niebo i ziemię. Ten tekst został napisany pierwotnie w języku greckim i wydaje się, że został celowo skomponowany, aby pasować do stylu greckich tekstów Starego Testamentu, znajdujących się w obiegu w tym czasie. Jest on dostępny w pełnej formie w języku rumuńskim oraz w częściach w kilku greckich manuskryptach i tłumaczeniach na język słowiański, koptyjski, arabski i etiopski. Jeden z greckich rękopisów pochodzi z Jerozolimy, z XV wieku. Tekst ten jest ważnym świadectwem idei, że świat znajduje się pod wpływem demonicznych mocy, które pewnego dnia zostaną przezwyciężone przez Boga i jego Mesjasza. W tym świetle tekst opowiada się za przestrzeganiem przykazań, aby przygotować się do sądu w czasie przyjścia Mesjasza. Ponownie, tekst ten został skopiowany i przetłumaczony na cały prawosławny świat.
Jednym z najpopularniejszych żydowskich tekstów starożytnego świata jest "Józef i Asenet". Tekst ten opisuje romans między patriarchą Józefem i jego żoną Asenet, córką egipskiego kapłana, jak wspomniano w Księdze Rodzaju [Rdz 41,45.50-52]. Został napisany przez żydowskiego autora w pierwszym wieku naszej ery, ale był popularny zarówno w społecznościach żydowskich, jak i chrześcijańskich. Jako dowód powszechnej popularności, grecki tekst znajduje się w klasztorze św. Katarzyny w kilku manuskryptach, datowanych od X do XVII wieku, oraz w wielu klasztorach na górze Athos (od XV wieku), w Wielkiej Ławrze św. Saby (od XVII do XIX wieku), a także w Rumunii (od XVI i XVII wieku). Ponadto na Górze Athos istnieją dwa ilustrowane rękopisy z XVI wieku. Na przestrzeni historii był to tekst dobrze znany wykształconym chrześcijanom w całym świecie prawosławnym.
Powyższe księgi są zaledwie garstką przykładów znaczących tekstów Judaizmu Drugiej Świątyni, zachowanych w Kościele prawosławnym ze względu na ich znaczenie dla zrozumienia wiary chrześcijańskiej i Pisma Świętego. Jak wynika z historii ich przekazywania i kopiowania oraz ich obecności we wszystkich zachowanych starożytnych bibliotekach prawosławnych, tylko ostatnie pokolenia uczonych prawosławnych chrześcijan nie są zaznajomione z tymi dziełami. Prawdopodobnie wiele innych dzieł, a także pełniejsze i lepsze rękopisy tych wspomnianych powyżej, były obecne na wielkich fundacjach klasztornych Konstantynopola przed jego upadkiem. Podczas gdy większość współczesnych prawosławnych chrześcijan zdaje sobie sprawę ze znaczenia tradycji liturgicznych, ikonograficznych i Ojców Kościoła dla interpretacji i zrozumienia Pisma Świętego, wielu, a być może nawet większość, nie wie, że tradycja tekstów pozabiblijnych w ogóle istnieje. Teksty te, choć nie są Pismem Świętym, stanowią ważny i zbyt długo zaniedbywany element tej tradycji, która została nam przekazana przez naszych przodków zgodnie z wiarą.
o. Stephen De Young (tłum. Jakub Oniszczuk)
za: The Whole Counsel Blog
Fotografia: levangabechava / orthphoto.net /
Nie oznacza to, że późniejsi Ojcowie odeszli od tego rozumienia lub zastąpili je innym. Powszechne stało się twierdzenie, że w pewnym momencie, chociaż ten moment różnie bywa określany, chrześcijaństwo na Wschodzie odeszło od swoich żydowskich korzeni, aby zastąpić je filozofią grecką, hellenizując się. Jest to bardziej związane ze sposobem czytania niektórych późniejszych Ojców niż z samymi Ojcami czy ich sposobem myślenia. Przyjmuje się założenie, że wraz z pojawieniem się nowej terminologii greckiej, terminologia ta niesie ze sobą znaczenie filozoficzne z tego czy tamtego systemu filozoficznego, zazwyczaj platonizmu. Grecka terminologia jest jednak raczej wprowadzana do użytku ze światów filozoficznych, a w niektórych przypadkach religijnych, aby opisać chrześcijańskie koncepcje, które wyłoniły się z Judaizmu Drugiej Świątyni. Naturalnie filozoficzna i religijna terminologia grecka najlepiej się do tego nadaje, ponieważ próba przełożenia takich pojęć na terminy z innej dziedziny życia, jak na przykład handel, spowodowałaby jeszcze więcej i bardziej oczywistych zniekształceń. Kiedy czytamy Pismo Święte w świetle tych tekstów, szczególnie greckich lub tłumaczonych na grekę, staje się oczywiste, że Pismo Święte jest cały czas czytane i rozumiane przez Ojców na przestrzeni całej historii prawosławia w tym samym kontekście. Ojcowie, prawosławna ikonografia i prawosławna hymnografia są pełne odniesień do tej literatury i jej interpretacji tekstu biblijnego.
Największym tego przejawem jest fakt, że zdecydowana większość dostępnej na świecie literatury Judaizmu Drugiej Świątyni zachowała się do dnia dzisiejszego w Kościele prawosławnym. Podczas gdy znaleziska takie jak Rękopisy z Qumran zawierają wiele z tych tekstów, podstawowe teksty były znane już przed odkryciem tych zwojów znad Morza Martwego w połowie XX wieku. To spojrzenie i religijne rozumienie były przekazywane nie tylko w nauczaniu ustnym, ale w formie spisanych tekstów. Nie należy lekceważyć znaczenia tego przekazu, tej tradycji. Nie chodzi tu tylko o kopie tekstów, które nadal istnieją w prawosławnych bibliotekach i które przetrwały co najmniej dwa tysiąclecia. Jest to wielowiekowa historia ciągłego kopiowania tekstów przez prawosławne klasztory. Czytanie, studiowanie i kopiowanie tych tekstów również nie było sprawą drugorzędną ani też niedrogą. Kopiowanie było kosztownym i czasochłonnym wysiłkiem. Nie było dwuznaczności co do pozabiblijnego charakteru tych tekstów. Nie są one zawarte w kodeksach lektorskich ani biblijnych. Jednak ich przekazanie było uważane, przez pokolenia prawosławnych wierzących, za niezwykle ważne dla zachowania teologicznego myślenia, które kształtują.
Pierwszorzędnym przykładem takiego zachowanego tekstu jest 2 Księga Enocha, określana też niekiedy słowiańską apokalipsą Enocha. Jak wskazuje drugie imię, pełny tekst 2 Księgi Enocha jest dostępny tylko w języku słowiańskim. W szczególności w bibliotekach Rosji, Serbii i Bułgarii zachowało się dla nas 20 rękopisów, skopiowanych między XIV a XVIII wiekiem. Co więcej, te 20 rękopisów wykazuje wyróżniające cechy, co oznacza, że nie są one kopiami siebie nawzajem, ale reprezentują niezależne linie kopiowania, tak że korzystanie z tej księgi było powszechne w całym świecie słowiańskim. Tekst zawiera pewne etymologie greckie, które dowodzą, że został przetłumaczony z języka greckiego. Istnieje również szereg nieprzetłumaczonych terminów i akcentów hebrajskich, dotyczących Jerozolimy, świątyni i ofiar, które sugerują hebrajski lub aramejski oryginał z epoki przedchrześcijańskiej. Przez jakiś czas toczyła się wielka dyskusja naukowa na temat starożytności tekstu, w której wielu uczonych, w oparciu o czynniki greckie, przypisywało jego kompozycję do X wieku. Niedawno jednak odkryto kilka starych, koptyjskich fragmentów tekstu, wskazujących na wczesną proweniencję tekstu. Oznacza to, że tekst ten został przetłumaczony na język grecki i zachowany w kręgach prawosławnych, a ostatecznie przetłumaczony na słowiański, oraz że Kościoły prawosławne przez ponad 1700 lat nadal kopiowały ten tekst na szeroką skalę geograficzną. Koniec materiału rękopiśmiennego w XVIII wieku nie wynika z porzucenia 2 Księgi Enocha, ale z pojawienia się prasy drukarskiej.
3 Księga Barucha jest kolejnym przykładem takiego tekstu. W 3 Księdze Barucha, Baruch, skryba proroka Jeremiasza, podejmuje podróż przez niebiosa i opisuje swoje doświadczenia każdego z nich. Tekst ten został pierwotnie napisany w języku greckim, o czym świadczą dwa greckie rękopisy z bibliotek na górze Athos z XV wieku. Te dwa rękopisy wykazują wyraźne oznaki bycia dwiema kopiami tego samego oryginału. Istnieje ponad dwanaście rękopisów 3 Księgi Barucha w języku słowiańskim, które reprezentują co najmniej trzy warianty tekstu. Co ciekawe, jeden z najlepszych rękopisów słowiańskich, pochodzący z XIII wieku, pochodzi z biblioteki klasztoru św. Katarzyny w Egipcie. Pokazuje to szeroką i trwającą wieki cyrkulację tego tekstu w świecie prawosławnym. O starożytności tego tekstu świadczy również fakt, że Orygenes odwołuje się do niego w "O Zasadach" jako do miejsca, w którym można znaleźć opis siedmiu niebios. 3 Księga Barucha, w odróżnieniu od innej literatury apokaliptycznej, zawiera ważną relację postrzegania Raju i Hadesu na początku II wieku jako lokalizacji przebywania dusz przed zmartwychwstaniem zmarłych, tak jak te miejsca są przedstawiane przez Nowy Testament.
Testamenty Dwunastu Patriarchów reprezentują literaturę Judaizmu Drugiej Świątyni, która ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia Nowego Testamentu w ogóle, a literatury Janowej w szczególności. W Księdze Rodzaju [Rdz 49] Jakub na łożu śmierci mówi do każdego ze swoich dwunastu synów, przekazując im przepowiednie dotyczącą ich przyszłości. Format ten stał się wzorem dla szerokiej gamy literatury żydowskiej znanej jako testamenty. Testamenty Dwunastu Patriarchów są zatem zbiorem dwunastu takich testamentów, po jednym dla każdego z synów Jakuba, przodków dwunastu pokoleń Izraela. Testamenty te zostały napisane pierwotnie w języku hebrajskim, a wiele hebrajskich fragmentów zostało odkrytych w różnych miejscach, w tym wśród rękopisów z Qumran. Z języka hebrajskiego zostały przetłumaczone na aramejski i grecki, a z nich na ormiański, słowiański i inne języki. Najwcześniejszym pełnym egzemplarzem jest grecki rękopis z X wieku pochodzący z Góry Athos. Kolejny rękopis z XVII wieku pochodzi z biblioteki w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Manuskrypt z Góry Athos, pochodzący z klasztoru Koutloumousiou, zawiera szczególnie użyteczną kopię Testamentu Lewiego. Kopista z X wieku miał dostęp zarówno do aramejskiej, jak i greckiej formy tekstu, które nieco się różniły. Skopiował grecki tekst, a następnie użył notacji, aby wskazać różnice w języku aramejskim, czyniąc ten manuskrypt naszym najlepszym świadkiem obu form tekstu. Chociaż nie ma dowodów na bezpośrednią zależność literacką między tymi testamentami a pismami św. Jana, koncepcyjnie czerpią one z podobnych studni myśli Judaizmu Drugiej Świątyni.
Kolejnym dokumentem testamentowym, zachowanym w Kościele prawosławnym, jest Testament Abrahama. Ten tekst z I wieku naszej ery opisuje apokaliptyczną podróż Abrahama przez niebo i ziemię. Ten tekst został napisany pierwotnie w języku greckim i wydaje się, że został celowo skomponowany, aby pasować do stylu greckich tekstów Starego Testamentu, znajdujących się w obiegu w tym czasie. Jest on dostępny w pełnej formie w języku rumuńskim oraz w częściach w kilku greckich manuskryptach i tłumaczeniach na język słowiański, koptyjski, arabski i etiopski. Jeden z greckich rękopisów pochodzi z Jerozolimy, z XV wieku. Tekst ten jest ważnym świadectwem idei, że świat znajduje się pod wpływem demonicznych mocy, które pewnego dnia zostaną przezwyciężone przez Boga i jego Mesjasza. W tym świetle tekst opowiada się za przestrzeganiem przykazań, aby przygotować się do sądu w czasie przyjścia Mesjasza. Ponownie, tekst ten został skopiowany i przetłumaczony na cały prawosławny świat.
Jednym z najpopularniejszych żydowskich tekstów starożytnego świata jest "Józef i Asenet". Tekst ten opisuje romans między patriarchą Józefem i jego żoną Asenet, córką egipskiego kapłana, jak wspomniano w Księdze Rodzaju [Rdz 41,45.50-52]. Został napisany przez żydowskiego autora w pierwszym wieku naszej ery, ale był popularny zarówno w społecznościach żydowskich, jak i chrześcijańskich. Jako dowód powszechnej popularności, grecki tekst znajduje się w klasztorze św. Katarzyny w kilku manuskryptach, datowanych od X do XVII wieku, oraz w wielu klasztorach na górze Athos (od XV wieku), w Wielkiej Ławrze św. Saby (od XVII do XIX wieku), a także w Rumunii (od XVI i XVII wieku). Ponadto na Górze Athos istnieją dwa ilustrowane rękopisy z XVI wieku. Na przestrzeni historii był to tekst dobrze znany wykształconym chrześcijanom w całym świecie prawosławnym.
Powyższe księgi są zaledwie garstką przykładów znaczących tekstów Judaizmu Drugiej Świątyni, zachowanych w Kościele prawosławnym ze względu na ich znaczenie dla zrozumienia wiary chrześcijańskiej i Pisma Świętego. Jak wynika z historii ich przekazywania i kopiowania oraz ich obecności we wszystkich zachowanych starożytnych bibliotekach prawosławnych, tylko ostatnie pokolenia uczonych prawosławnych chrześcijan nie są zaznajomione z tymi dziełami. Prawdopodobnie wiele innych dzieł, a także pełniejsze i lepsze rękopisy tych wspomnianych powyżej, były obecne na wielkich fundacjach klasztornych Konstantynopola przed jego upadkiem. Podczas gdy większość współczesnych prawosławnych chrześcijan zdaje sobie sprawę ze znaczenia tradycji liturgicznych, ikonograficznych i Ojców Kościoła dla interpretacji i zrozumienia Pisma Świętego, wielu, a być może nawet większość, nie wie, że tradycja tekstów pozabiblijnych w ogóle istnieje. Teksty te, choć nie są Pismem Świętym, stanowią ważny i zbyt długo zaniedbywany element tej tradycji, która została nam przekazana przez naszych przodków zgodnie z wiarą.
o. Stephen De Young (tłum. Jakub Oniszczuk)
za: The Whole Counsel Blog
Fotografia: levangabechava / orthphoto.net /
Poprzedni z serii:
4 Księga Machabejska: Męczeństwo i rozum
4 Księga Machabejska: Męczeństwo i rozum
Następny z serii:
Anioły, demony i Eucharystia
Anioły, demony i Eucharystia