Zostań przyjacielem cerkiew.pl
O ikonie Narodzenia Chrystusa - cz. I
tłum. Michał Diemianiuk, 07 stycznia 2022
Narodzenie Chrystusa. Nowogród. Koniec XV wieku. Palazzo Leoni Monatanari, Vicenza (Włochy)
Prototyp klasycznej ikonografii Narodzenia Chrystusa, którą widzimy na przywołanej tutaj ikonie, znajduje się na ampułach z V i VI wieku, w których pielgrzymi przynosili do domu ze Świętej Ziemi olej z łampad, palących się w świętych miejscach.
W swojej opisowej części ikona odpowiada kondakionowi święta: “Dziewica dzisiaj powiła Pana istnienia i ziemia grotę ofiaruje Niedostępnemu. Aniołowie głoszą chwałę z pasterzami, a w ślad za gwiazdą kroczą magowie, dla nas bowiem urodziło się Dziecię Małe, Przedwieczny Bóg”. Ikona dodaje jeszcze dwie sceny, umieszczone w dolnych rogach, zaczerpnięte z tradycji.
W swojej treści ikona Narodzenia Chrystusa ma dwa zasadnicze aspekty: przede wszystkim odkrywa samą istotę wydarzenia, fakt niewątpliwego wcielenia Boga, stawia nas przed widocznym świadectwem podstawowego dogmatu chrześcijańskiej wiary, podkreślając swoimi detalami zarówno Boskość, jak i człowieczeństwo wcielonego Słowa. Po drugie, ikona Narodzenia Chrystusa pokazuje nam oddziaływanie tego wydarzenia na naturalne życie świata, daje jakby perspektywę wszystkich jego skutków. Bowiem, według świętego Grzegorza Teologa, Narodzenie “nie jest świętem stworzenia, ale świętem odtworzenia”, odnowienia, uświęcającego cały świat. Całe stworzenie przez Wcielenie Boga otrzymuje nowy sens swego bytu, leżący w końcowym celu jego istnienia - przyszłym przemienieniu. Dlatego całe stworzenie bierze udział w dokonującym się wydarzeniu i dookoła rodzącego się Bogomłodzieńca widzimy przedstawicieli całego stworzonego świata, każdego z odpowiadającą mu posługą, albo, jak mówi Cerkiew - dziękczynieniem. “Cóż przyniesiemy Tobie, Chryste, za to, że zjawiłeś się na ziemi dla nas jako człowiek. Każde ze stworzonych przez Ciebie stworzeń przynosi Tobie dar wdzięczności: aniołowie pieśń, niebo gwiazdę, magowie dary, pasterze zadziwienie, ziemia grotę, pustynia żłób, my zaś Matkę Dziewicę…” Do tego ikona dodaje jeszcze ofiarę świata zwierząt i świata roślin.
Narodzenie Chrystusa. Detal kościanej tabliczki. VI wiek. Muzeum narodowe, Londyn
Centrum ikony, zarówno znaczeniowe, jak i kompozycyjne, do którego tak czy inaczej odnoszą się wszystkie detale to Dzieciątko, owinięte w pieluszki, leżące w żłobie na tle mrocznej pieczary, w której się narodził. W mowie, przypisywanej świętemu Grzegorzowi z Nyssy, znajduje się porównanie Narodzenia Chrystusa w grocie z duchowym rozjaśnieniem w cieniu śmierci, obejmującym ludzkość. Czarna wyrwa pieczary na ikonie w swoim symbolicznym znaczeniu jest właśnie tym światem, porażonym grzechem z winy człowieka, w którym to świecie zajaśniało “Słońce prawdy”.
O żłóbku i pieluszkach mówi się w Ewangelii według Łukasza (por. Łk 2, 7): “owinęła Go w pieluszki i położyła w żłobie”, i dalej wskazuje się na żłóbek i pieluszki jako na wyróżniający znak, dany przez anioła, po którym pasterze powinni byli poznać w Dzieciątku swojego Zbawiciela: “A to będzie znakiem dla was: znajdziecie Niemowlę, owinięte w pieluszki i leżące w żłobie” (Łk 2, 12). Stichira mówi nam, że żłóbek jest ofiarą pustyni dla Dzieciątka. Znaczenie tej ofiary otwiera się słowami świętego Grzegorza Teologa, który pisze: “...uklęknij przed żłóbkiem, przez który ty, który stałeś się nierozumnym, wychowany jesteś przez Słowo” (czyli wzrastasz, karmiąc się chlebem eucharystycznym - L. U.). Pustynia (w danym przypadku puste, niezamieszkane miejsce), dająca schronienie Zbawicielowi, Którego świat nie przyjął od urodzenia, była wypełnieniem starotestamentowego praobrazu - pustyni, w której był ukazany praobraz Eucharystii - manna. Dający mannę - chleb z nieba - jak deszcz dla narodu żydowskiego, Sam stał sie eucharystycznym chlebem - Barankiem, wznoszonym na stole ofiarnym [żertwienniku - przyp. tłum.], praobrazem którego jest żłóbek, przynoszony w darze dla Dzieciątka przez pustynię nowotestamentową.
Narodzenie Chrystusa. Detal sarkofagu, IV wiek, bazylika świętego Ambrożego, Mediolan
Grota, żłóbek, pieluszki - wskazanie na kenozę Bóstwa, Jego wyniszczenie, na skrajną pokorę Tego, Kto niewidzialny w istocie, staje się widzialny ciałem z powodu człowieka, rodzi się w pieczarze, jest owijany w pieluszki, przepowiada Swoją śmierć i pogrzeb, grób i całun pogrzebowy.
W grocie przy samym żłóbku - wół i osioł. Ewangelia o nich nie wspomina. Ale jednak na wszystkich wyobrażeniach Narodzenia Chrystusa oni znajdują się w bezpośredniej bliskości do Bożego Dzieciątka. To ich miejsce w samym centrum ikony wskazuje na ważność, jaką Cerkiew nadaje temu detalowi. Jest to nic innego, jak wypełnienie proroctwa Izajasza, mającego głębokie dydaktyczne znaczenie: “Wół zna swego właściciela, a osioł żłób swego gospodarza, Izrael zaś Mnie nie poznał, i ludzie Moi niczego nie rozumieją” (Iz 1, 3). Przez obecność zwierząt ikona przypomina o proroctwie Izajasza i wzywa nas do poznania i rozumienia tajemnicy ekonomii Bożej.
Włodzimierz Łosski
za: https://azbyka.ru/otechnik/Vladimir_Losskij/smysl-ikon/
fotografia: Adrian Kazimiruk /orthphoto.net/