Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Chrystus w Listach powszechnych
tłum. Jakub Oniszczuk, 03 stycznia 2022
Listy „powszechne” lub „katolickie” to grupa tekstów Nowego Testamentu, składająca się z listów Jakuba, 1 i 2 Piotra, 1, 2 i 3 Jana oraz Judy. To grupa tekstów, które z kilku powodów są zbyt często lekceważone. Są one stosunkowo krótkie, co oznacza, że chociaż są częścią prawosławnego lekcjonarza, szybko mijają w cerkiewnej lekturze, na dodatek w regularnym cyklu lekcjonarza najczęściej przypadają na dni powszednie. Podczas gdy listy Pawła mają wspólne tło i cel teologiczny, listy ogólne są niezwykle eklektyczne. List Jakuba, na przykład, ma niewiele wspólnego z innymi.
Dzięki informacjom biograficznym zawartym w Dziejach Apostolskich i jego własnym komentarzom w listach, posiadamy o wiele więcej informacji o miejscu i czasie powstania oraz o pierwotnych adresatach listów św. Pawła niż w przypadku któregokolwiek z Listów powszechnych. Nazwa „listy powszechne” wywodzi się stąd, że listy te nie mają wyraźnego adresata. Termin „listy katolickie” jest natomiast bardziej pozytywnym określeniem, sugerującym, że przyczyną braku adresatów jest to, że listy te są skierowane do Kościoła jako całości. Podczas gdy św. Paweł często posługuje się w swoich listach tradycjami pozabiblijnymi, to wykorzystanie źródeł wykraczających poza to, co stanie się chrześcijańskim Starym Testamentem, staje się jeszcze bardziej oczywiste w Listach powszechnych, ze względu na ich zwięzłość. Przy czym Listy Piotra i Judy odwołują się, a nawet cytują 1 Henocha, a Juda prawdopodobnie również powołuje się na Wniebowzięcie Mojżesza. To sprawia, że interpretacja i zastosowanie Listów powszechnych jest trudniejsze niż w przypadku większości innych tekstów Nowego Testamentu.
Pomimo opisanej powyżej różnorodności i eklektyzmu, Listy powszechne dość wcześnie w historii Kościoła połączyły się w zbiór literacki, w jedną całość. Listy Pawłowe połączyły się i zaczęły krążyć jako zbiór bardzo wcześnie, ok. roku. 100 n.e. Wydarzyło się to tak szybko, że każdy istniejący rękopis listów św. Pawła jest rękopisem zbioru, a nie listem krążącym indywidualnie. Ze świadectwa św. Ireneusza i innych wiadomo, że cztery Ewangelie jako takie zostały zebrane w jedną całość do połowy II wieku, ok. roku 150 n.e. Mniej więcej w tym samym czasie, w połowie drugiego wieku, te rozsiane listy zostały zebrane i zaczęły krążyć razem jako Listy powszechne. Św. Klemens Aleksandryjski napisał komentarz do kolekcji pod koniec II wieku, nie zachował się on jednak do dnia dzisiejszego. Listy powszechne nie krążyły jednak tak szeroko, jak dwie pozostałe kolekcje i nie były używane przez każdą wczesnochrześcijańską społeczność. Kiedy w wyniku interakcji między społecznościami zbiór ten został odkryty przez inne Kościoły, wyraźne podobieństwa między 1 Listem Jana a Ewangelią św. Jana oraz wyraźne powiązania tematyczne między 1 Listem Piotra a innymi tekstami Nowego Testamentu spowodowały, że zostały one szybko przyjęte przez większość Kościołów, natomiast zrozumienie i zaakceptowanie reszty kolekcji zajęło trochę więcej czasu. Z tego względu czasami określa się je mianem „ksiąg spornych”. Do tego dochodzi seria anomalii w Listach powszechnych. Wiele powiedziano na temat pozornej sprzeczności między listem Jakuba a argumentacją listów do Galacjan i Rzymian. 1 i 2 List Piotra są napisane w bardzo odmiennym od siebie stylu greckim, przy czym 2 List Piotra jest bliższy Judzie (zarówno pod względem stylu, jak i tematów) niż 1 Listowi Piotra. Podczas gdy 1 List Jana ma wyraźne powiązania z Ewangelią św. Jana zarówno pod względem stylu, jak i treści, powiązania z krótkimi tekstami 2 i 3 Listu Jana są mniej jasne. Z tych wszystkich powodów odniesienie się do chrystologii Listów powszechnych musi być omówieniem poszczególnych listów i ich nauczania, z którego można będzie dostrzec rysujący się konsensus.
List św. Jakuba jest wyjątkowy na kilku poziomach. Podczas gdy listy Pawła mówią o Chrystusie przede wszystkim teologicznie, wyjaśniając znaczenie tego, kim jest Chrystus i czego Chrystus dokonał na krzyżu i w zmartwychwstaniu, św. Jakub naucza w sposób, który jest przesiąknięty naukami Chrystusa z Jego ziemskiej służby. Jest to szczególnie widoczne, gdy porównamy List św. Jakuba z nauczającymi fragmentami Ewangelii św. Mateusza, takimi jak Kazanie na Górze. Mimo to istnieje w nich domniemana postać Pana Jezusa Chrystusa, której św. Jakub używa jako swego rodzaju założenia, aby uzasadnić swoje poglądy dotyczące tego, jak powinni żyć naśladowcy Chrystusa. Jednym z przykładów jest List Jakuba 2,1. Można by spierać się, że tytuł „Pan” jest niejednoznaczny. Chociaż greckie słowo „kyrios” jest używane w całej grece Starego Testamentu w celu zastąpienia imienia „Jahwe” Boga Izraela, było ono również używane w ówczesnym języku greckim w bardziej powszednim znaczeniu. Jednak w Jakuba 2,1 św. Jakub opisuje Jezusa Chrystusa nie tylko jako „Pana”, ale jako „Pana Chwały”. To zdanie, użyte również przez św. Pawła w 1 Kor 2,8, jest zakorzenione w języku Starego Testamentu, np. Psalmu 24, który opisuje Jahwe, Boga Izraela lub po grecku „Pana” jako „Króla Chwały”. Św. Jakub posługuje się tutaj kontrastem między życiem Jezusa Chrystusa na ziemi, a jego tożsamością jako Pana Chwały, aby przekonywać, że bogaci muszą okazywać podobną pokorę we wspólnocie chrześcijańskiej. Innym ważnym tekstem jest Jk 5,7-11, w którym św. Jakub spaja różne wątki: Boga Izraela, który nagrodził Hioba za jego cierpliwość w cierpieniu, powrót Boga, aby sądzić ziemię, tożsamość Chrystusa jako sędziego i Jego powtórne przyjście, przedstawiając je jako jedno wydarzenie z jednym bohaterem. Chociaż św. Jakub nie argumentuje za boską tożsamością Chrystusa, zakłada to jego nauczanie.
Listy Piotra i Judy reprezentują nauczanie chrześcijańskie z perspektywy społeczności żydowskich czasów Drugiej Świątyni, zakorzenionych nie w faryzeizmie judaizmu palestyńskiego, ale w szerszej tradycji żydowskiej. Podczas gdy judaizm palestyński, przynajmniej w swoim głównym nurcie, był głęboko zakorzeniony w Torze i jej rozumieniu sprawiedliwości poprzez wypełnianie przykazań, te trzy teksty są zakorzenione w tradycjach judaizmu apokaliptycznego. Listy te rozumieją chwalebne pojawienie się Chrystusa jako nieuchronną rzeczywistość, w której sądzeni będą niegodziwi, zarówno spośród duchów, jak i ludzi. Podchodzą do świata i jego systemu władzy i wierzeń jako fundamentalnych wrogów Boga, a zatem wrogów Jego ludu. Postrzegają życie uczniów Chrystusa jako radykalne wezwanie porzucenia świata dla nowej rzeczywistości królestwa w Kościele. Wszystkie trzy z tych tekstów czerpią z tradycji literatury enochicznej, która wyraźnie przedstawia postać „Syna Człowieczego”, zgodnie z wizją Daniela, jako drugą hipostazę Jahwe, Boga Izraela i identyfikuje ją jako Mesjasza. Nic więc dziwnego, że teksty te utożsamiają z tą postacią Jezusa Chrystusa. W 1 P 1,10-12 św. Piotr identyfikuje Ducha Świętego otrzymanego przez naśladowców Chrystusa podczas chrztu jako tego samego Ducha, który zamieszkiwał w dawnych prorokach. Jednak św. Piotr nie tylko identyfikuje tego Ducha jako Ducha Bożego, lecz określa go jako „Ducha Chrystusowego” (w. 11). 2 P 1,1 zawiera bardzo bezpośrednie stwierdzenie boskości Chrystusa, mówiąc o sprawiedliwości „naszego Boga i Zbawiciela Jezusa Chrystusa”. Następnie od razu, w 2 P 1,2, dokonuje rozróżnienia pomiędzy „poznaniem Boga i Jezusa, Pana naszego”. Jest to zgodne z wzorcem zaobserwowanym w listach Pawła, mówiących o Bogu Ojcu i Panu, Jezusie Chrystusie, a jednocześnie identyfikujących Chrystusa z Bogiem. W wersetach 16-18 św. Piotr, opisując Przemienienie, dalej rozwija trynitarne nauczanie. Oprócz Chrystusa jaśniejącego chwałą Boga Ojca, św. Piotr mówi o „Majestatycznej Chwale”, która niosła głos Ojca. Paralelnie użyje później tego sformułowania, mówiąc o pismach napisanych przez ludzi niesionych przez Świętego Duch (w.21). Krótki List Judy zawiera jeszcze jedno, bardzo jasne stwierdzenie, identyfikujące Jezusa Chrystusa jako „Anioła Pańskiego”, który wyprowadził Izrael z Egiptu i zniszczył nieposłusznych (w. 5, por. Wj 23,20; Sdz 2,1).
Wreszcie, Listy Jana, w szczególności 1 List Jana, jak już wspomniano, posiadają wyraźne pokrewieństwo z Ewangelią św. Jana, która bardzo bezpośrednio przedstawia Chrystusa jako Boga Izraela. 1 List Jana rozwija język J 8, dotyczący jedności w wierze Ojca i Syna (2,22-24). Dla św. Jana osoba Jezusa Chrystusa jest prawdziwym obrazem Ojca, która przynosi w jedyny sposób poznanie Boga i życie wieczne (1 J 5,20-21). To pojęcie Ojca i Syna jako dwóch osób jednego bóstwa jest również jasno przedstawione w 2 Liście Jana. Ten, kto nie trwa w naukach Chrystusa, nie ma Boga. Ten, kto trwa w naukach Chrystusa, ma zarówno Ojca, jak i Syna (w. 9).
Chociaż listy powszechne stanowią eklektyczny zbiór tekstów wyrażających apostolskie chrześcijaństwo, w odniesieniu do swojej chrystologii są one w jedności z Ewangeliami i Listami Pawłowymi, ucząc, że Jezus Chrystus jest drugą hipostazą Jahwe, wcielonego Boga Izraela.
o. Stephen De Young
za: The Whole Counsel Blog
fotografia: Sheep1389 /orthphoto.net/
Dzięki informacjom biograficznym zawartym w Dziejach Apostolskich i jego własnym komentarzom w listach, posiadamy o wiele więcej informacji o miejscu i czasie powstania oraz o pierwotnych adresatach listów św. Pawła niż w przypadku któregokolwiek z Listów powszechnych. Nazwa „listy powszechne” wywodzi się stąd, że listy te nie mają wyraźnego adresata. Termin „listy katolickie” jest natomiast bardziej pozytywnym określeniem, sugerującym, że przyczyną braku adresatów jest to, że listy te są skierowane do Kościoła jako całości. Podczas gdy św. Paweł często posługuje się w swoich listach tradycjami pozabiblijnymi, to wykorzystanie źródeł wykraczających poza to, co stanie się chrześcijańskim Starym Testamentem, staje się jeszcze bardziej oczywiste w Listach powszechnych, ze względu na ich zwięzłość. Przy czym Listy Piotra i Judy odwołują się, a nawet cytują 1 Henocha, a Juda prawdopodobnie również powołuje się na Wniebowzięcie Mojżesza. To sprawia, że interpretacja i zastosowanie Listów powszechnych jest trudniejsze niż w przypadku większości innych tekstów Nowego Testamentu.
Pomimo opisanej powyżej różnorodności i eklektyzmu, Listy powszechne dość wcześnie w historii Kościoła połączyły się w zbiór literacki, w jedną całość. Listy Pawłowe połączyły się i zaczęły krążyć jako zbiór bardzo wcześnie, ok. roku. 100 n.e. Wydarzyło się to tak szybko, że każdy istniejący rękopis listów św. Pawła jest rękopisem zbioru, a nie listem krążącym indywidualnie. Ze świadectwa św. Ireneusza i innych wiadomo, że cztery Ewangelie jako takie zostały zebrane w jedną całość do połowy II wieku, ok. roku 150 n.e. Mniej więcej w tym samym czasie, w połowie drugiego wieku, te rozsiane listy zostały zebrane i zaczęły krążyć razem jako Listy powszechne. Św. Klemens Aleksandryjski napisał komentarz do kolekcji pod koniec II wieku, nie zachował się on jednak do dnia dzisiejszego. Listy powszechne nie krążyły jednak tak szeroko, jak dwie pozostałe kolekcje i nie były używane przez każdą wczesnochrześcijańską społeczność. Kiedy w wyniku interakcji między społecznościami zbiór ten został odkryty przez inne Kościoły, wyraźne podobieństwa między 1 Listem Jana a Ewangelią św. Jana oraz wyraźne powiązania tematyczne między 1 Listem Piotra a innymi tekstami Nowego Testamentu spowodowały, że zostały one szybko przyjęte przez większość Kościołów, natomiast zrozumienie i zaakceptowanie reszty kolekcji zajęło trochę więcej czasu. Z tego względu czasami określa się je mianem „ksiąg spornych”. Do tego dochodzi seria anomalii w Listach powszechnych. Wiele powiedziano na temat pozornej sprzeczności między listem Jakuba a argumentacją listów do Galacjan i Rzymian. 1 i 2 List Piotra są napisane w bardzo odmiennym od siebie stylu greckim, przy czym 2 List Piotra jest bliższy Judzie (zarówno pod względem stylu, jak i tematów) niż 1 Listowi Piotra. Podczas gdy 1 List Jana ma wyraźne powiązania z Ewangelią św. Jana zarówno pod względem stylu, jak i treści, powiązania z krótkimi tekstami 2 i 3 Listu Jana są mniej jasne. Z tych wszystkich powodów odniesienie się do chrystologii Listów powszechnych musi być omówieniem poszczególnych listów i ich nauczania, z którego można będzie dostrzec rysujący się konsensus.
List św. Jakuba jest wyjątkowy na kilku poziomach. Podczas gdy listy Pawła mówią o Chrystusie przede wszystkim teologicznie, wyjaśniając znaczenie tego, kim jest Chrystus i czego Chrystus dokonał na krzyżu i w zmartwychwstaniu, św. Jakub naucza w sposób, który jest przesiąknięty naukami Chrystusa z Jego ziemskiej służby. Jest to szczególnie widoczne, gdy porównamy List św. Jakuba z nauczającymi fragmentami Ewangelii św. Mateusza, takimi jak Kazanie na Górze. Mimo to istnieje w nich domniemana postać Pana Jezusa Chrystusa, której św. Jakub używa jako swego rodzaju założenia, aby uzasadnić swoje poglądy dotyczące tego, jak powinni żyć naśladowcy Chrystusa. Jednym z przykładów jest List Jakuba 2,1. Można by spierać się, że tytuł „Pan” jest niejednoznaczny. Chociaż greckie słowo „kyrios” jest używane w całej grece Starego Testamentu w celu zastąpienia imienia „Jahwe” Boga Izraela, było ono również używane w ówczesnym języku greckim w bardziej powszednim znaczeniu. Jednak w Jakuba 2,1 św. Jakub opisuje Jezusa Chrystusa nie tylko jako „Pana”, ale jako „Pana Chwały”. To zdanie, użyte również przez św. Pawła w 1 Kor 2,8, jest zakorzenione w języku Starego Testamentu, np. Psalmu 24, który opisuje Jahwe, Boga Izraela lub po grecku „Pana” jako „Króla Chwały”. Św. Jakub posługuje się tutaj kontrastem między życiem Jezusa Chrystusa na ziemi, a jego tożsamością jako Pana Chwały, aby przekonywać, że bogaci muszą okazywać podobną pokorę we wspólnocie chrześcijańskiej. Innym ważnym tekstem jest Jk 5,7-11, w którym św. Jakub spaja różne wątki: Boga Izraela, który nagrodził Hioba za jego cierpliwość w cierpieniu, powrót Boga, aby sądzić ziemię, tożsamość Chrystusa jako sędziego i Jego powtórne przyjście, przedstawiając je jako jedno wydarzenie z jednym bohaterem. Chociaż św. Jakub nie argumentuje za boską tożsamością Chrystusa, zakłada to jego nauczanie.
Listy Piotra i Judy reprezentują nauczanie chrześcijańskie z perspektywy społeczności żydowskich czasów Drugiej Świątyni, zakorzenionych nie w faryzeizmie judaizmu palestyńskiego, ale w szerszej tradycji żydowskiej. Podczas gdy judaizm palestyński, przynajmniej w swoim głównym nurcie, był głęboko zakorzeniony w Torze i jej rozumieniu sprawiedliwości poprzez wypełnianie przykazań, te trzy teksty są zakorzenione w tradycjach judaizmu apokaliptycznego. Listy te rozumieją chwalebne pojawienie się Chrystusa jako nieuchronną rzeczywistość, w której sądzeni będą niegodziwi, zarówno spośród duchów, jak i ludzi. Podchodzą do świata i jego systemu władzy i wierzeń jako fundamentalnych wrogów Boga, a zatem wrogów Jego ludu. Postrzegają życie uczniów Chrystusa jako radykalne wezwanie porzucenia świata dla nowej rzeczywistości królestwa w Kościele. Wszystkie trzy z tych tekstów czerpią z tradycji literatury enochicznej, która wyraźnie przedstawia postać „Syna Człowieczego”, zgodnie z wizją Daniela, jako drugą hipostazę Jahwe, Boga Izraela i identyfikuje ją jako Mesjasza. Nic więc dziwnego, że teksty te utożsamiają z tą postacią Jezusa Chrystusa. W 1 P 1,10-12 św. Piotr identyfikuje Ducha Świętego otrzymanego przez naśladowców Chrystusa podczas chrztu jako tego samego Ducha, który zamieszkiwał w dawnych prorokach. Jednak św. Piotr nie tylko identyfikuje tego Ducha jako Ducha Bożego, lecz określa go jako „Ducha Chrystusowego” (w. 11). 2 P 1,1 zawiera bardzo bezpośrednie stwierdzenie boskości Chrystusa, mówiąc o sprawiedliwości „naszego Boga i Zbawiciela Jezusa Chrystusa”. Następnie od razu, w 2 P 1,2, dokonuje rozróżnienia pomiędzy „poznaniem Boga i Jezusa, Pana naszego”. Jest to zgodne z wzorcem zaobserwowanym w listach Pawła, mówiących o Bogu Ojcu i Panu, Jezusie Chrystusie, a jednocześnie identyfikujących Chrystusa z Bogiem. W wersetach 16-18 św. Piotr, opisując Przemienienie, dalej rozwija trynitarne nauczanie. Oprócz Chrystusa jaśniejącego chwałą Boga Ojca, św. Piotr mówi o „Majestatycznej Chwale”, która niosła głos Ojca. Paralelnie użyje później tego sformułowania, mówiąc o pismach napisanych przez ludzi niesionych przez Świętego Duch (w.21). Krótki List Judy zawiera jeszcze jedno, bardzo jasne stwierdzenie, identyfikujące Jezusa Chrystusa jako „Anioła Pańskiego”, który wyprowadził Izrael z Egiptu i zniszczył nieposłusznych (w. 5, por. Wj 23,20; Sdz 2,1).
Wreszcie, Listy Jana, w szczególności 1 List Jana, jak już wspomniano, posiadają wyraźne pokrewieństwo z Ewangelią św. Jana, która bardzo bezpośrednio przedstawia Chrystusa jako Boga Izraela. 1 List Jana rozwija język J 8, dotyczący jedności w wierze Ojca i Syna (2,22-24). Dla św. Jana osoba Jezusa Chrystusa jest prawdziwym obrazem Ojca, która przynosi w jedyny sposób poznanie Boga i życie wieczne (1 J 5,20-21). To pojęcie Ojca i Syna jako dwóch osób jednego bóstwa jest również jasno przedstawione w 2 Liście Jana. Ten, kto nie trwa w naukach Chrystusa, nie ma Boga. Ten, kto trwa w naukach Chrystusa, ma zarówno Ojca, jak i Syna (w. 9).
Chociaż listy powszechne stanowią eklektyczny zbiór tekstów wyrażających apostolskie chrześcijaństwo, w odniesieniu do swojej chrystologii są one w jedności z Ewangeliami i Listami Pawłowymi, ucząc, że Jezus Chrystus jest drugą hipostazą Jahwe, wcielonego Boga Izraela.
o. Stephen De Young
za: The Whole Counsel Blog
fotografia: Sheep1389 /orthphoto.net/
Poprzedni z serii:
Św. Paweł jako mistyk
Św. Paweł jako mistyk
Kolejny z serii:
Chrystus w Apokalipsie
Chrystus w Apokalipsie