Zostań przyjacielem cerkiew.pl
O święcie Narodzenia Chrystusa. Część IV
tłum. Michał Diemianiuk, 06 stycznia 2022
Ikonografia święta
Ikonografia Narodzenia Chrystusa formowała się stopniowo, jak i nabożeństwo święta, jednak główne jej cechy pojawiły się już we wczesnochrześcijańskim okresie.
Najdawniejsze z zachowanych przedstawień Narodzenia Chrystusa odnoszą się do IV wieku. W katakumbach świętego Sebastiana w Rzymie zawinięte Dzieciątko przedstawione jest leżące na łożu, obok - Matka Boża z rozpuszczonymi włosami w antycznych szatach.
Wyróżniającymi cechami obrazów Narodzenia Chrystusa na wczesnochrześcijańskich sarkofagach są przedstawienia sceny nie w pieczarze, a pod swego rodzaju zadaszeniem, Matka Boża przy tym nie leży na łożu, jak w późniejszych zabytkach, a siedzi obok Dzieciątka. U żłóbka Zbawiciela obecne są zwierzęta - wół i osioł - jako wypełnienie proroctwa Izajasza: “Wół zna swego pana, i osioł żłób swego gospodarza, a Izrael nie zna Mnie, naród Mój nie rozumie.” (Iz 1, 3).
Szczególne jest przedstawienie Narodzenia na tronie Maksymiana, który był arcybiskupem Rawenny w połowie VI wieku. Tron ozdobiony jest dużą liczbą rzeźbionych plakietek z kości słoniowej. Na jednej z nich Dzieciątko leży na zbudowanym z kamiennych bloków łożu, obok niego - wół, osioł i Józef Oblubieniec, wyżej gwiazda betlejemska. Przed łożem spoczywa Matka Boża, do której zwraca się kobieta, pokazując swoją prawą rękę. Scena odnosi się do 20. rozdziału protoewangelii Jakuba, w której opowiada się o Salomei, wątpiącej w czystość Matki Bożej. Po tym ręka, którą dotknęła Przeczystej Dziewicy, uschła. Uzdrowienie Salomea otrzymała przez dotknięcie Zbawiciela.
Na jednej z ampuł z Monzy (VI-VII wiek), służących pielgrzymom do przenoszenia święconej wody lub oleju, kompozycja Narodzenia Chrystusa przedstawiona jest w centrum - pośród innych świąt. Na tym zabytku odbiły się ważne cechy bizantyjskiej ikonografii w porównaniu z wczesnochrześcijańską: zadaszenie już nie jest przedstawiane, na tylnym planie widoczne jest wyjście z pieczary, gwiazda umieszczona jest w centrum u góry. Józef siedzi u żłóbka w zamyślonej pozie, Matka Boża leży. Od tej pory Ona zawsze będzie przedstawiana z nimbem.
W całości ikonografia Narodzenia Chrystusa sformowała się do VII wieku. Po okresie ikonoklazmu temat będzie często przedstawiany w ikonopisaniu, miniaturze i sztuce dekoracyjnej w oparciu o ogólny schemat. Stałymi elementami kompozycji stają się grota i gwiazda betlejemska, prowadząca mędrców do Chrystusa. Możliwe, że właśnie dlatego na niektórych późnych ruskich ikonach i freskach (na przykład na fresku z 1680 roku z cerkwi Eliasza Proroka w Jarosławiu) scenę Narodzenia wieńczy figura lecącego anioła z gwiazdą w rękach.
Zasadnicza kompozycja Narodzenia (przedstawienie owiniętego w pieluszki Dzieciątka w żłóbku w grocie, zwierząt u żłóbka, leżącej Bogurodzicy i siedzącego Józefa) w różnych zabytkach będzie - szczególnie w VIII-IX wiekach - dopełniane przedstawieniem aniołów, wychwalających Pana, sceną zwiastowania pasterzom, scenami podróży i pokłonu mędrców, i kąpieli Dzieciątka.
Jeśli o aniołach, pasterzach i mędrcach opowiada się w Ewangelii (por. MT 2, 1-12; Łk 2, 6-20), to źródło pisane, którym kierowali się artyści tworzący scenę kąpieli Dzieciątka Chrystusa, nie zostało ustalone. Dokładnie wiadomo tylko to, że po raz pierwszy ten detal, który stał się następnie stały dla ikonografii Narodzenia, spotyka się w sztuce chrześcijańskiej zachodniego świata i jest obecny w oratorium papieża Jana VII w Rzymie (przełom VII-VIII wieków).
Nadzwyczaj rzadko na ikonach Narodzenia Chrystusa zauważa się przedstawienie proroka Izajasza, przepowiadającego narodzenie Zbawiciela z Dziewicy. Wiele pytań wywołuje też figura starca w skórach, rozmawiającego z Józefem (a czasami i z samą Bogurodzicą).
Na Rusi obrazy Narodzenia były nadzwyczaj popularne. Oczywiście ruscy ikonografowie podążali za bizantyjskim ikonograficznym schematem, ale dopełniali go różnymi szczegółami i detalami. Bożonarodzeniowy cykl już w XI-XII wiekach prawie zawsze przedstawiany był w rozszerzonym wariancie, w który włączano na przykład nie tylko pokłon mędrców, ale i ich podróż z gwiazdą. (Por. np. monumentalne malowidło soboru monasteru św. Antoniego w Nowogrodzie.)
W związku z przeglądem monumentalnych zespołów należy zauważyć, że w bizantyjskim i ruskim malarstwie rozpatrywanemu tematowi nadawano szczególne miejsce. Najczęściej Narodzenie Chrystusa przedstawiano w parze z Zaśnięciem Matki Bożej: sceny znajdowały się naprzeciw siebie, na przykład na południowej i północnej ścianie. To symboliczne przeciwstawienie narodzenia w ciele i nowego narodzenia po śmierci dla życia na niebiosach podkreślane było złożonymi ikonograficznymi motywami. W Narodzeniu Zbawiciel w pieluszkach leży w żłobie, a w Zaśnięciu Zbawiciel trzyma w rękach duszę Bogurodzicy, przedstawioną w postaci dzieciątka zawiniętego w pieluszki. Podobnie do tego, jak Pan powierzył Siebie Przeczystej Dziewicy w Narodzeniu, Matka Bożą powierzyła swoją duszę Chrystusowi w Zaśnięciu. Naoczne przeciwstawienie w przestrzeni świątynnej tych scen jest znaczące dlatego, że one ilustrują początek i zakończenie historii zbawienia - od Wcielenia do wzniesienia nieskalanego ciała Przeczystej Matki.
Szczególną popularnością na Rusi cieszyły sięy ikony z przedstawieniem Soboru Bogurodzicy. To święto obchodzone jest następnego dnia po Narodzeniu Chrystusa, a w znaczeniu i charakterze nabożeństwa jest ściśle z nim związane. 26 grudnia (8 stycznia według nowego stylu) chrześcijanie czczą Przeczystą Dziewicę jako Matkę Syna Bożego, która posłużyła tajemnicy Bogowcielenia.
Gieorgij Bitbunow
za: pravoslavie.ru
fotografia: levangabechava /orthphoto.net/