Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Teologia święta Bożego Narodzenia - cz. 3
tłum. Michał Diemianiuk, 20 grudnia 2020
.jpg)
Dalsza historia czczenia wydarzenia Narodzenia Chrystusa jest widoczna w formowaniu nabożeństwa, przy czym w każdej Cerkwi nabożeństwo ma swój lokalny koloryt. Prawosławny Wschód stara się zachowywać tradycję Cerkwi Jerozolimskiej, w której świętowanie jest ściśle związane z miejscem samego wydarzenia. Świadczą o tym najdawniejsze pisemne zabytki liturgiczne: “Jerozolimski Kanonarion” (redakcji gruzińskiej, VII wiek), “Ustaw Wielkiej Cerkwi Konstantynopola” (IX wiek), “Typikon Ewegretydski” (XI wiek), “Atosko-Iwerski Synaksarion” (tradycji studyjskiej, XI wiek), “Słowiańsko-rosyjski Studyjski Ustaw” (redakcji patriarchy Konstantynopola Aleksego) i liczne inne zabytki późniejszego okresu.
W naszym współczesnym, świątecznym nabożeństwie są hymny cerkiewnych hymnografów pierwszego tysiąclecia istnienia Cerkwi Chrystusowej. Spośród nich za najstarsze można uważać kondakion “Dzisiaj Dziewica powiła Pana istnienia” i ikos “Betlejem otworzył Eden”, napisane przez świętego mnicha Romana Melodosa [cs. Sładkopiewca - przyp. tłum.] w VI wieku. W zbiorach biskupa Porfiriusza Uspienskiego była Minieja z VIII wieku z nabożeństwem Bożego Narodzenia, ale niestety kart tego zabytku z tekstem nabożeństwa z powodu starości materiału piśmienniczego nie można było odczytać.
Cerkiewna twórczość VIII wieku na to święto obejmuje dzieła kilku hymnografów. Święty Andrzej z Krety (+713) napisał cztery stichery na “Chwalcie”. Święty German, patriarcha Konstantynopola (+740), ułożył pierwszą sticherę na “Panie, wzywam”, sticherę na litii na “I teraz”, dwie stichery na stichownie, sticherę na “Chwała” na “Chwalcie”.
Święty Jan Damasceński (+776) napisał cztery stichery na litii, jedną sticherę na stichownie i jedną sticherę na “Chwalcie” oraz drugi kanon święta. Święty mnich Kosma Majumski ułożył pierwszy świąteczny kanon, podstawą którego są myśli ze Słowa świętego Grzegorza Teologa na Narodzenie Chrystusa.
Z IX wieku pochodzą hymny Anatola, ihumena Monasteru Studyjskiego - trzy stichery na “Panie, wzywam” oraz stichera na wejście wielkiej wieczerni “Gdy jedynowładcą na ziemi był August”, napisana przez mniszkę Kasję.
W ten sposób historia ustanowienia święta Narodzenia Chrystusa i hymnograficzne sformowanie jego nabożeństwa wypadają prawie jednocześnie z epoką Soborów Powszechnych. I w tym należy widzieć szczególny głęboki sens teologiczny.
Nabożeństwo Narodzenia Chrystusa - to żywe odbicie życia Cerkwi Chrystusowej tego okresu, w którym Cerkiew powinna była nie tylko bronić się przed licznymi herezjami, od arianizmu do ikonoklazmu, ale i przeciwstawiać się im świadectwem prawdziwości i niezmienności prawosławia. W łonie Cerkwi w tym czasie rodzi się to, czym żyje, na czym się opiera i czym się upiększa duchowość prawosławia. Od tej pory umacnia się autorytet teologii patrystycznej. Nieprzypadkowo dlatego w przedostatniej sticherze na “Chwalcie”, Cerkiew - zwracając się do swego Założyciela -mówi ustami świętego Germana, patriarchy Konstantynopola: “Przeto i my przynosimy Tobie coś więcej niż materialne podarunki, bogactwo prawosławnej teologii, jako Bogu i Zbawicielowi dusz naszych”.
Współczesne nabożeństwo w Miniejach ma tytuł: “Narodzenie w ciele Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa”. W niektórych miniejach miesięcznych jest jeszcze dopisek “Pascha. Święto trzydniowe”. Po łacinie to święto nazywa się Nativitas Domini (Narodzenie Pana), po angielsku - Christmas, po niemiecku Weihnacht (Święta noc), po francusku - Noel. Jak widać z tych różnych nazw, prawosławna nazwa najbardziej i najdokładniej określa i wskazuje na istotę święta. Słowem “Pascha” określa się charakterystykę uroczystości świętowania, ale także wskazuje się na to, że święto Bożego Narodzenia w wielu elementach, szczególnie w czasie przedświęcia, przypomina “Paschę krzyżową” (Wielki Tydzień Męki), ponieważ Wcielenie (jako “wyniszczenie Bóstwa” - por. Flp 2, 7), Narodzenie, żłób i grota są początkiem wielkiej drogi krzyżowej Boskiego Odkupiciela.
W swojej architekturze nabożeństwo święta przedstawia sobą coś jednolitego i całościowego, i jednocześnie samodzielnego, wchodzącego w niezmienne części dobowego cyklu nabożeństw. Struktura nabożeństwa przypomina poemat klasyczny. Łączą się w nim i poezja, i święte czynności sprawujących nabożeństwo oraz śpiewających. Można je przedstawić w następującym schemacie:
Antyprolog
Stichery na “Panie, wzywam” z wejściem, paremije, Apostoł, Ewangelia.
To wszystko łączy się z pierwszą połową wielkiej wieczerni i drugą częścią Liturgii świętego Bazylego Wielkiego w wigilię święta. Na zakończenie odbywa się wysławianie na środku cerkwi przed zapaloną świecą.
Prolog
Wielkie powieczerze ze śpiewaniem “Z nami Bóg” - to, co było czytane w poprzedniej części - w ostatnich dwóch paremijach. Troparion i kondakion święta. Po czytaniu “Chwała na wysokościach Bogu”, jako głównego tematu następującej dalej jutrzni, mają miejsce stichery na litii z wyjściem do przedsionka.
Pierwsza strofa
Wejście do cerkwi. Stichery na stichownie i druga połowa wieczerni z błogosławieństwem chlebów.
Druga strofa
“Chwała na wysokości Bogu” - początek jutrzni i jej główny temat. Po sześciu psalmach - “Bóg i Pan” z troparionem.
Katyzmy z siedalnymi. Polijelej z wieliczanijem i wybranymi wersetami, prokimenon, Ewangelia, stichera “Chwała na wysokości Bogu”. Kanon z katabasją. Troparion po wielkiej doksologii.
Trzecia strofa
Trzy świąteczne antyfony na Liturgii. “Którzy w Chrystusie ochrzczeni są” (ślad po wspólnym świętowaniu z Objawieniem Bożym, kiedy dokonywano chrztu katechumenów), prokimenon, Apostoł, werset na Alleluja, Ewangelia i dalej, według Liturgii świętego Jana Złotoustego, zamiast “Zaprawdę godne jest to” - zadostojnik święta.
Epilog
Jednym z jaskrawych wskaźników tematu święta jest koinonikon, czyli werset przy Eucharystii, który służy głębokiemu duchowemu wniknięciu w tajemnicę Wcielenia Boga i tajemnicę jednoczenia się z Chrystusem przez przyjęcie Jego Świętego Ciała i Krwi. I, jako przedłużenie święta, sprawuje się wysławienie Nowonarodzonego Chrystusa w domach samych chrześcijan.
archimandryta Mateusz
źródło: Żurnał Moskowskoj Patriarchii, nr 1, 1985 rok
za: pravoslavie.ru
fotografia: PaweIwaniuk00 /orthphoto.net/
W naszym współczesnym, świątecznym nabożeństwie są hymny cerkiewnych hymnografów pierwszego tysiąclecia istnienia Cerkwi Chrystusowej. Spośród nich za najstarsze można uważać kondakion “Dzisiaj Dziewica powiła Pana istnienia” i ikos “Betlejem otworzył Eden”, napisane przez świętego mnicha Romana Melodosa [cs. Sładkopiewca - przyp. tłum.] w VI wieku. W zbiorach biskupa Porfiriusza Uspienskiego była Minieja z VIII wieku z nabożeństwem Bożego Narodzenia, ale niestety kart tego zabytku z tekstem nabożeństwa z powodu starości materiału piśmienniczego nie można było odczytać.
Cerkiewna twórczość VIII wieku na to święto obejmuje dzieła kilku hymnografów. Święty Andrzej z Krety (+713) napisał cztery stichery na “Chwalcie”. Święty German, patriarcha Konstantynopola (+740), ułożył pierwszą sticherę na “Panie, wzywam”, sticherę na litii na “I teraz”, dwie stichery na stichownie, sticherę na “Chwała” na “Chwalcie”.
Święty Jan Damasceński (+776) napisał cztery stichery na litii, jedną sticherę na stichownie i jedną sticherę na “Chwalcie” oraz drugi kanon święta. Święty mnich Kosma Majumski ułożył pierwszy świąteczny kanon, podstawą którego są myśli ze Słowa świętego Grzegorza Teologa na Narodzenie Chrystusa.
Z IX wieku pochodzą hymny Anatola, ihumena Monasteru Studyjskiego - trzy stichery na “Panie, wzywam” oraz stichera na wejście wielkiej wieczerni “Gdy jedynowładcą na ziemi był August”, napisana przez mniszkę Kasję.
W ten sposób historia ustanowienia święta Narodzenia Chrystusa i hymnograficzne sformowanie jego nabożeństwa wypadają prawie jednocześnie z epoką Soborów Powszechnych. I w tym należy widzieć szczególny głęboki sens teologiczny.
Nabożeństwo Narodzenia Chrystusa - to żywe odbicie życia Cerkwi Chrystusowej tego okresu, w którym Cerkiew powinna była nie tylko bronić się przed licznymi herezjami, od arianizmu do ikonoklazmu, ale i przeciwstawiać się im świadectwem prawdziwości i niezmienności prawosławia. W łonie Cerkwi w tym czasie rodzi się to, czym żyje, na czym się opiera i czym się upiększa duchowość prawosławia. Od tej pory umacnia się autorytet teologii patrystycznej. Nieprzypadkowo dlatego w przedostatniej sticherze na “Chwalcie”, Cerkiew - zwracając się do swego Założyciela -mówi ustami świętego Germana, patriarchy Konstantynopola: “Przeto i my przynosimy Tobie coś więcej niż materialne podarunki, bogactwo prawosławnej teologii, jako Bogu i Zbawicielowi dusz naszych”.
Współczesne nabożeństwo w Miniejach ma tytuł: “Narodzenie w ciele Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa”. W niektórych miniejach miesięcznych jest jeszcze dopisek “Pascha. Święto trzydniowe”. Po łacinie to święto nazywa się Nativitas Domini (Narodzenie Pana), po angielsku - Christmas, po niemiecku Weihnacht (Święta noc), po francusku - Noel. Jak widać z tych różnych nazw, prawosławna nazwa najbardziej i najdokładniej określa i wskazuje na istotę święta. Słowem “Pascha” określa się charakterystykę uroczystości świętowania, ale także wskazuje się na to, że święto Bożego Narodzenia w wielu elementach, szczególnie w czasie przedświęcia, przypomina “Paschę krzyżową” (Wielki Tydzień Męki), ponieważ Wcielenie (jako “wyniszczenie Bóstwa” - por. Flp 2, 7), Narodzenie, żłób i grota są początkiem wielkiej drogi krzyżowej Boskiego Odkupiciela.
W swojej architekturze nabożeństwo święta przedstawia sobą coś jednolitego i całościowego, i jednocześnie samodzielnego, wchodzącego w niezmienne części dobowego cyklu nabożeństw. Struktura nabożeństwa przypomina poemat klasyczny. Łączą się w nim i poezja, i święte czynności sprawujących nabożeństwo oraz śpiewających. Można je przedstawić w następującym schemacie:
Antyprolog
Stichery na “Panie, wzywam” z wejściem, paremije, Apostoł, Ewangelia.
To wszystko łączy się z pierwszą połową wielkiej wieczerni i drugą częścią Liturgii świętego Bazylego Wielkiego w wigilię święta. Na zakończenie odbywa się wysławianie na środku cerkwi przed zapaloną świecą.
Prolog
Wielkie powieczerze ze śpiewaniem “Z nami Bóg” - to, co było czytane w poprzedniej części - w ostatnich dwóch paremijach. Troparion i kondakion święta. Po czytaniu “Chwała na wysokościach Bogu”, jako głównego tematu następującej dalej jutrzni, mają miejsce stichery na litii z wyjściem do przedsionka.
Pierwsza strofa
Wejście do cerkwi. Stichery na stichownie i druga połowa wieczerni z błogosławieństwem chlebów.
Druga strofa
“Chwała na wysokości Bogu” - początek jutrzni i jej główny temat. Po sześciu psalmach - “Bóg i Pan” z troparionem.
Katyzmy z siedalnymi. Polijelej z wieliczanijem i wybranymi wersetami, prokimenon, Ewangelia, stichera “Chwała na wysokości Bogu”. Kanon z katabasją. Troparion po wielkiej doksologii.
Trzecia strofa
Trzy świąteczne antyfony na Liturgii. “Którzy w Chrystusie ochrzczeni są” (ślad po wspólnym świętowaniu z Objawieniem Bożym, kiedy dokonywano chrztu katechumenów), prokimenon, Apostoł, werset na Alleluja, Ewangelia i dalej, według Liturgii świętego Jana Złotoustego, zamiast “Zaprawdę godne jest to” - zadostojnik święta.
Epilog
Jednym z jaskrawych wskaźników tematu święta jest koinonikon, czyli werset przy Eucharystii, który służy głębokiemu duchowemu wniknięciu w tajemnicę Wcielenia Boga i tajemnicę jednoczenia się z Chrystusem przez przyjęcie Jego Świętego Ciała i Krwi. I, jako przedłużenie święta, sprawuje się wysławienie Nowonarodzonego Chrystusa w domach samych chrześcijan.
archimandryta Mateusz
źródło: Żurnał Moskowskoj Patriarchii, nr 1, 1985 rok
za: pravoslavie.ru
fotografia: PaweIwaniuk00 /orthphoto.net/