Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Niedziele Wielkiego Postu
tłum. Piotr Sterlingow, 08 marca 2020
Pierwsza niedziela Wielkiego Postu, Niedziela Prawosławia, daje nam powód do tego, abyśmy rzucili okiem na całą strukturę wielkopostnych niedziel. Bez zapoznania się z fundamentem i historycznymi przemianami treści, jaką niosą nam wielkopostne niedziele, nie możemy zrozumieć znaczenia okresu, jakim jest Wielki Post.
W okresie Czterdziesiątnicy możemy dostrzec wiele tradycji liturgicznych różnych epok i różnego pochodzenia. Możemy zauważyć struktury pochodzące z Jerozolimy lub dodatki czy zmiany pochodzące z Konstantynopola. Stare elementy często zanikają i możemy zobaczyć tylko ślady, które pozostawiły. Innym razem zachowały się i możemy dostrzec je w codziennych nabożeństwach Wielkiego Postu. Nowsze elementy, jako bardziej żywe, dominują bądź mieszają się ze starszymi. Ich
współistnienie rodzi serię pytań. Prawie wszystkie epoki i wszyscy hymnografowie zostawili po sobie jakiś ślad w wielkopostnych nabożeństwach. Mimo tej różnorodności, możemy dostrzec pewnego rodzaju jedność. Jedność tę zawdzięczamy faktowi, iż cały schemat i cele tego okresu wyklarowały się bardzo wcześnie, ze względu na to wszystkie nowe elementy dopasowywały się do całej struktury.
W okres Wielkiego Postu wchodzi pięć niedziel, liczy się je poczynając od pierwszej niedzieli Wielkiego Postu, a kończąc na niedzieli poprzedzającej Niedzielę Palmową. Pierwotna tematyka każdej z niedziel uformowała się najprawdopodobniej w Jerozolimie. Tak jak w przypadku trzech niedziel przygotowawczych, cała hymnografia każdej z niedziel czterdziesiątnicy była związana z ewangeliczną perykopą powiązaną z podstawowymi tematami Wielkiego Postu. Dodatkowo hymnografia całego tygodnia nawiązywała do tematu niedzielnej Ewangelii. W ten sposób Czterdziesiątnicę można było podzielić na pięć cykli, zawierających różną tematykę.
Pierwsza niedziela była poświęcona pamięci proroków, najprawdopodobniej w nawiązaniu do tematu poprzedniej niedzieli - upadku prarodziców. Dwie pierwsze stichery wieczerni («Ciebie niedoścignionego…» i «Przepowiedzieli Ciebie słowem…»), stichera na „Chwała” na litii («Radujcie się, czcigodni prorocy…») oraz „Chwała” psalmów pochwalnych («Mojżesz w czasie wstrzemięźliwości…»), a także niektóre hymny śpiewane na nabożeństwach codziennych w drugim tygodniu postu to pozostałości po dawnych hymnach pierwszej niedzieli. Do tego dochodzi również czytanie z Listów Apostolskich, czytanie z Ewangelii, mówiące o tym, że apostołowie zobaczyli w Chrystusie Mesjasza, o którym mówili prorocy, prokimienon „Błogosławiony jesteś Panie, Boże Ojców naszych” oraz wers na Alleluja „ Mojżesz i Aaron wśród Jego kapłanów”.
W drugą niedzielę czytano przypowieść o synu marnotrawnym. Dziś zostało to zapomniane. Mimo tego kanony oraz stichery codziennych nabożeństw tego tygodnia nawiązują do przypowieści.
Trzecia niedziela była poświęcona tematowi pokajania celnika, o którym mówiło czytanie z Ewangelii w tym dniu. Dziś pozostała po tym tylko stichera na „Chwała” psalmów pochwalnych («Pan wszystkich nauczył przez przypowieść…») oraz wiele hymnów z nabożeństw czwartego tygodnia.
Czwarta niedziela była poświęcona przypowieści o dobrym Samarytaninie. Do dnia dzisiejszego zachował się poświęcony temu tematowi kanon na jutrzni niedzielnej, kanony oraz niektóre hymny na nabożeństwach codziennych.
To samo dzieje się w piątą niedzielę, która była poświęcona przypowieści o bogatym i Łazarzu. W tym przypadku również z tematem przypowieści związany jest kanon niedzielny oraz kanony i niektóre hymny szóstego tygodnia.
Dzisiejsza tematyka niedziel różni się od pierwotnej. Pierwsza niedziela to Niedziela Prawosławia, druga poświęcona jest świętemu Grzegorzowi Palamasowi, trzecia adoracji Krzyża, czwarta świętemu Janowi Klimakowi, piąta świętej Marii Egipskiej.
Zastępowanie pierwotnych tematów następowało stopniowo od VI do XIV wieku w Konstantynopolu. W większości przypadków nie jest proste wskazanie przyczyn i dokładnego czasu zmian. Prawdopodobnie jedną z przyczyn była próba wprowadzenia podczas niedziel czterdziesiątnicy czytań z Ewangelii św. Marka, które nie były czytane w pozostałe dni roku liturgicznego. Druga prawdopodobna przyczyna to rozwój kultu świętych. Podczas Wielkiego Postu zabraniano świętowania ich pamięci. Soboty i niedziele stanowiły jednak wyjątek, w niektórych miejscach nie były liczone jako dni czterdziesiątnicy. To właśnie na te dni było przenoszone wspomnienie świętych, których pamięć wypadała podczas pozostałych dni postu, szczególnie kiedy ich żywot pasował do wielkopostnej tematyki. W ten sposób pamięć świętej Marii Egipcjanki została przeniesiona z 1 kwietnia na piątą niedzielę postu, dawniej niedzielę o bogatym i Łazarzu. Podobnie pamięć świętego Jana Klimaka z 30 marca na czwartą niedzielę. Najprawdopodobniej adoracja Świętego Krzyża w trzecią niedzielę ma miejsce ze względu na przeniesienie święta odnalezienia Krzyża Pańskiego z 6 marca.
Temat pierwszej niedzieli pochodzi od wydarzenia mającego miejsce w tym dniu w 843 roku, za czasów cesarzowej Teodory. Druga niedziela została poświęcona świętemu Grzegorzowi Palamasowi. Miało to miejsce ze względu na analogię do innego wielkiego ascety - świętego Jana Klimaka lub jako rozwinięcie tematyki Niedzieli Prawosławia. Święty Grzegorz był filarem i obrońcą prawosławnej wiary. Stare czytania drugiej i trzeciej niedzieli oraz prawdopodobnie część ich hymnografii, zostały przeniesione do dwóch niedziel przygotowawczych do Wielkiego Postu.
Ioannis Fountoulis
Logiki Latreia, Ateny 1997
fotografia: Adrian Kazimiruk /orthphoto.net/
W okresie Czterdziesiątnicy możemy dostrzec wiele tradycji liturgicznych różnych epok i różnego pochodzenia. Możemy zauważyć struktury pochodzące z Jerozolimy lub dodatki czy zmiany pochodzące z Konstantynopola. Stare elementy często zanikają i możemy zobaczyć tylko ślady, które pozostawiły. Innym razem zachowały się i możemy dostrzec je w codziennych nabożeństwach Wielkiego Postu. Nowsze elementy, jako bardziej żywe, dominują bądź mieszają się ze starszymi. Ich
współistnienie rodzi serię pytań. Prawie wszystkie epoki i wszyscy hymnografowie zostawili po sobie jakiś ślad w wielkopostnych nabożeństwach. Mimo tej różnorodności, możemy dostrzec pewnego rodzaju jedność. Jedność tę zawdzięczamy faktowi, iż cały schemat i cele tego okresu wyklarowały się bardzo wcześnie, ze względu na to wszystkie nowe elementy dopasowywały się do całej struktury.
W okres Wielkiego Postu wchodzi pięć niedziel, liczy się je poczynając od pierwszej niedzieli Wielkiego Postu, a kończąc na niedzieli poprzedzającej Niedzielę Palmową. Pierwotna tematyka każdej z niedziel uformowała się najprawdopodobniej w Jerozolimie. Tak jak w przypadku trzech niedziel przygotowawczych, cała hymnografia każdej z niedziel czterdziesiątnicy była związana z ewangeliczną perykopą powiązaną z podstawowymi tematami Wielkiego Postu. Dodatkowo hymnografia całego tygodnia nawiązywała do tematu niedzielnej Ewangelii. W ten sposób Czterdziesiątnicę można było podzielić na pięć cykli, zawierających różną tematykę.
Pierwsza niedziela była poświęcona pamięci proroków, najprawdopodobniej w nawiązaniu do tematu poprzedniej niedzieli - upadku prarodziców. Dwie pierwsze stichery wieczerni («Ciebie niedoścignionego…» i «Przepowiedzieli Ciebie słowem…»), stichera na „Chwała” na litii («Radujcie się, czcigodni prorocy…») oraz „Chwała” psalmów pochwalnych («Mojżesz w czasie wstrzemięźliwości…»), a także niektóre hymny śpiewane na nabożeństwach codziennych w drugim tygodniu postu to pozostałości po dawnych hymnach pierwszej niedzieli. Do tego dochodzi również czytanie z Listów Apostolskich, czytanie z Ewangelii, mówiące o tym, że apostołowie zobaczyli w Chrystusie Mesjasza, o którym mówili prorocy, prokimienon „Błogosławiony jesteś Panie, Boże Ojców naszych” oraz wers na Alleluja „ Mojżesz i Aaron wśród Jego kapłanów”.
W drugą niedzielę czytano przypowieść o synu marnotrawnym. Dziś zostało to zapomniane. Mimo tego kanony oraz stichery codziennych nabożeństw tego tygodnia nawiązują do przypowieści.
Trzecia niedziela była poświęcona tematowi pokajania celnika, o którym mówiło czytanie z Ewangelii w tym dniu. Dziś pozostała po tym tylko stichera na „Chwała” psalmów pochwalnych («Pan wszystkich nauczył przez przypowieść…») oraz wiele hymnów z nabożeństw czwartego tygodnia.
Czwarta niedziela była poświęcona przypowieści o dobrym Samarytaninie. Do dnia dzisiejszego zachował się poświęcony temu tematowi kanon na jutrzni niedzielnej, kanony oraz niektóre hymny na nabożeństwach codziennych.
To samo dzieje się w piątą niedzielę, która była poświęcona przypowieści o bogatym i Łazarzu. W tym przypadku również z tematem przypowieści związany jest kanon niedzielny oraz kanony i niektóre hymny szóstego tygodnia.
Dzisiejsza tematyka niedziel różni się od pierwotnej. Pierwsza niedziela to Niedziela Prawosławia, druga poświęcona jest świętemu Grzegorzowi Palamasowi, trzecia adoracji Krzyża, czwarta świętemu Janowi Klimakowi, piąta świętej Marii Egipskiej.
Zastępowanie pierwotnych tematów następowało stopniowo od VI do XIV wieku w Konstantynopolu. W większości przypadków nie jest proste wskazanie przyczyn i dokładnego czasu zmian. Prawdopodobnie jedną z przyczyn była próba wprowadzenia podczas niedziel czterdziesiątnicy czytań z Ewangelii św. Marka, które nie były czytane w pozostałe dni roku liturgicznego. Druga prawdopodobna przyczyna to rozwój kultu świętych. Podczas Wielkiego Postu zabraniano świętowania ich pamięci. Soboty i niedziele stanowiły jednak wyjątek, w niektórych miejscach nie były liczone jako dni czterdziesiątnicy. To właśnie na te dni było przenoszone wspomnienie świętych, których pamięć wypadała podczas pozostałych dni postu, szczególnie kiedy ich żywot pasował do wielkopostnej tematyki. W ten sposób pamięć świętej Marii Egipcjanki została przeniesiona z 1 kwietnia na piątą niedzielę postu, dawniej niedzielę o bogatym i Łazarzu. Podobnie pamięć świętego Jana Klimaka z 30 marca na czwartą niedzielę. Najprawdopodobniej adoracja Świętego Krzyża w trzecią niedzielę ma miejsce ze względu na przeniesienie święta odnalezienia Krzyża Pańskiego z 6 marca.
Temat pierwszej niedzieli pochodzi od wydarzenia mającego miejsce w tym dniu w 843 roku, za czasów cesarzowej Teodory. Druga niedziela została poświęcona świętemu Grzegorzowi Palamasowi. Miało to miejsce ze względu na analogię do innego wielkiego ascety - świętego Jana Klimaka lub jako rozwinięcie tematyki Niedzieli Prawosławia. Święty Grzegorz był filarem i obrońcą prawosławnej wiary. Stare czytania drugiej i trzeciej niedzieli oraz prawdopodobnie część ich hymnografii, zostały przeniesione do dwóch niedziel przygotowawczych do Wielkiego Postu.
Ioannis Fountoulis
Logiki Latreia, Ateny 1997
fotografia: Adrian Kazimiruk /orthphoto.net/