Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Sobota Akatystu
Jarosław Charkiewicz, 15 kwietnia 2016
Święto Wychwalania Matki Bożej, zwane również Sobotą Akatystu (cs. Pochwała Preswjatoj Bohorodicy, Subbota Akafista, gr. Ta Egkomia tes Hyperagias Theotokou, To Sabbaton tou Akathistou Hymnou), Cerkiew prawosławna obchodzi pod koniec Wielkiego Postu, w piątą jego sobotę. Zostało ono ustanowione wieleset lat temu w Konstantynopolu w podzięce za wielokrotne uchronienie stolicy cesarstwa od najazdów wrogów. Tylko w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia najazdów takich było niemało, bowiem Konstantynopol najeżdżali m.in.: Awarowie (626), Persowie (677), Arabowie (717) i Rusowie (860). Wielokrotne ocalenie miasta Cerkiew i wierni przypisywali wstawiennictwu Bogarodzicy. Nieraz dawała ona znaki swego wsparcia obrońcom tego miasta. Założyciel stolicy Cesarstwa bizantyjskiego cesarz Konstantyn Wielki poświęcił miasto Bogarodzicy, uważając ją za Opiekunkę swoją i grodu.
Zdaniem części badaczy, święto to ustanowiono jeszcze w 626 roku, tj. za cesarza Herakliusza (610-641). Wersja ta obecna jest w Trodionie Postnym oraz Synaksarionie na ten dzień. Patriarcha Konstantynopola Sergiusz (610-638) obszedł wówczas z ikoną Bogarodzicy w dłoniach mury miasta oblężonego przez koczowniczy lud Awarów. Awarowie odstąpili od grodu, a jego mieszkańcy zostali ocaleni. Wówczas to, zapewne, 7 sierpnia tego roku, po raz pierwszy w cerkwi w Blachernach modlono się słowami akatystu do Bogarodzicy. Był to znak dziękczynienia i wychwalenia Matki Bożej, której wstawiennictwu przypisana została obrona stolicy Bizancjum. Istnieje jednak inna wersja powstania tego święta, odnosząca jego ustanowienie do ostatniego z wymienionych najazdów, gdy stolicę cesarstwa obległy wojska Rusów. Miał wówczas miejsce cud z szatą Matki Bożej, gdy patriarcha Konstantynopola Focjusz (858-867, 877-886), po całonocnym czuwaniu, wyniósł ją i opuścił na wody cieśniny Bosfor, a miasto zostało ocalone. Patriarcha podjął wówczas decyzję o włączeniu do nabożeństw akatystu do Matki Bożej.
Zgodnie z cerkiewną tradycją, akatyst ten został w całości odczytany w cerkwi w Blachernach w pierwszą noc po cudownym uratowaniu stolicy od Rusów. Przyznać przy tym należy, że sam tekst akatystu nie zawiera wspomnienia żadnego z wrogich najazdów na Konstantynopol, ani tego z 626 r., ani z 860 r., ani żadnego innego. Świętowanie Wychwalania Matki Bożej początkowo odbywało się jedynie w cesarskim pałacu i w świątyni w Blachernach, gdzie znajdowała się cudowna Blacherneńska ikona Bogarodzicy. Połączone ono było ze śpiewem akatystu do Matki Bożej. W IX w. Józef Studyta napisał kanon do Bogarodzicy celebrowany w piątą sobotę Wielkiego Postu, do którego następnie dodano kilka modlitw innych autorów. Wówczas święto to znalazło się w Regule Saudyjskiej, a następnie również w księgach do nabożeństw. Jeszcze w tym samym wieku zaczęto je też obchodzić w monasterze św. Sawy Uświęconego. Obchody tego święta na stałe weszły do praktyki liturgicznej Cerkwi prawosławnej po XI wieku.
Powstanie kontakionu „Walecznej Hetmance”, rozpoczynającego i kończącego akatyst do Bogarodzicy, związane było z oblężeniem Konstantynopola w 626 r. i ocaleniem miasta. Kontakion ten zapewne nie był od początku integralną częścią akatystu. Jego częścią został, prawdopodobnie, później, o czym świadczy fakt, że nie wpisuje się w akrostych hymnu. Historyczno-dogmatyczna treść akatystu, który jest integralnie związany ze świętem wychwalania Matki Bożej, można umownie rozdzielić na dwie części: narracyjną, w której autor, w zgodzie z Ewangelią i tradycją cerkiewną, opowiada o wydarzeniach związanych z życiem Matki Bożej i o dzieciństwie Chrystusa (pierwszych 6 kontakionów i 6 ikosów), oraz dogmatyczną, dotyczącą Wcielenia i zbawienia rodzaju ludzkiego (kontakiony i ikosy od 7. do 12.).
Zgodnie z bizantyjską tradycją, w przeciwieństwie do słowiańskiej, zgodnie z którą zwrotki naprzemiennie nazywane są kontakionami i ikosami, wszystkie strofy akatystu nazywane są ikosami. Chociaż hymn skierowany jest bez wątpienia do Bogarodzicy, o czym świadczy chociażby wielokrotnie powtarzane wobec niej wezwanie „Raduj się…”, to zawiera również wersety adresowane do Chrystusa (kontakion 6., ikosy 6. i 7., a szczególnie kontakion 11.). Zdaniem części badaczy, wezwanie „Raduj się” mogło być późniejszym elementem akatystu, którego poszczególne strofy wcześniej zapewne kończyło tradycyjne „Alleluja”. Badacze przyjmują, że akatyst do Matki Bożej powstał między V a VII wiekiem, a w każdym razie w epoce wczesnobizantyjskiej.
Autorstwo akatystu, będącego w późniejszym czasie wzorcem dla innych podobnych hymnów, przypisywane jest co najmniej kilku hymnografiom. Zdaniem większości badaczy, jego autorem jest św. Roman Melodos (VI w.), który miał to uczynić z okazji święta Zwiastowania Bogarodzicy. Poza nim badacze najczęściej wymieniają imiona: patriarchy Konstantynopola Sergiusza I (+638) oraz diakona cerkwi św. Sofii Mądrości Bożej Jerzego z Pisydii (+VII w.). Prawdopodobnie, pierwotnie akatyst do Matki Bożej był przeznaczony na święto Synaksy Bogarodzicy bądź został napisany na okoliczność święta Zwiastowania Matki Bożej. W świątyni w Blachernach, zgodnie z Typikonem Wielkiej Cerkwi (X w.), wykonywano go w sobotę piątego tygodnia Wielkiego Postu, kiedy obchodzono tam święto Synaksy Matki Bożej.
Miejsce akatystu do Bogarodzicy w kalendarzu liturgicznym było, zatem, początkowo ruchome. Domniemywać można, że czytanie tego akatystu nałożyło się na odbywające się każdego tygodnia nocą z piątku na sobotę nabożeństwo w Blachernach połączone z procesją z ikonami po stolicy cesarstwa (i organizowaniem analogicznych procesji w Jerozolimie). Umiejscowienie akatystu konkretnie w piątą sobotę Wielkiego Postu związane było, najprawdopodobniej, z rozpoczęciem tego właśnie dnia pertraktacji pokojowych z Awarami w 626 roku. Ponadto takie umiejscowienie go czyni to święto przedświęciem (cs. predprazdnstwo) święta Zwiastowania Bogarodzicy, z którym akatyst jest ściśle związany.
Święto Wychwalania Matki Bożej obchodzone jest w sobotę piątego tygodnia wielkiego Postu, a ponieważ na jutrzni tego święta śpiewany jest akatyst do Bogarodzicy, to wobec niego używany jest również termin „Sobota Akatystu”. Do dzisiaj akatyst do Matki Bożej jest jednym spośród wszystkich hakatystów, wpisanym na stałe do kalendarza liturgicznego Cerkwi prawosławnej.
za: Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, nr 4, 2016.
Zdaniem części badaczy, święto to ustanowiono jeszcze w 626 roku, tj. za cesarza Herakliusza (610-641). Wersja ta obecna jest w Trodionie Postnym oraz Synaksarionie na ten dzień. Patriarcha Konstantynopola Sergiusz (610-638) obszedł wówczas z ikoną Bogarodzicy w dłoniach mury miasta oblężonego przez koczowniczy lud Awarów. Awarowie odstąpili od grodu, a jego mieszkańcy zostali ocaleni. Wówczas to, zapewne, 7 sierpnia tego roku, po raz pierwszy w cerkwi w Blachernach modlono się słowami akatystu do Bogarodzicy. Był to znak dziękczynienia i wychwalenia Matki Bożej, której wstawiennictwu przypisana została obrona stolicy Bizancjum. Istnieje jednak inna wersja powstania tego święta, odnosząca jego ustanowienie do ostatniego z wymienionych najazdów, gdy stolicę cesarstwa obległy wojska Rusów. Miał wówczas miejsce cud z szatą Matki Bożej, gdy patriarcha Konstantynopola Focjusz (858-867, 877-886), po całonocnym czuwaniu, wyniósł ją i opuścił na wody cieśniny Bosfor, a miasto zostało ocalone. Patriarcha podjął wówczas decyzję o włączeniu do nabożeństw akatystu do Matki Bożej.
Zgodnie z cerkiewną tradycją, akatyst ten został w całości odczytany w cerkwi w Blachernach w pierwszą noc po cudownym uratowaniu stolicy od Rusów. Przyznać przy tym należy, że sam tekst akatystu nie zawiera wspomnienia żadnego z wrogich najazdów na Konstantynopol, ani tego z 626 r., ani z 860 r., ani żadnego innego. Świętowanie Wychwalania Matki Bożej początkowo odbywało się jedynie w cesarskim pałacu i w świątyni w Blachernach, gdzie znajdowała się cudowna Blacherneńska ikona Bogarodzicy. Połączone ono było ze śpiewem akatystu do Matki Bożej. W IX w. Józef Studyta napisał kanon do Bogarodzicy celebrowany w piątą sobotę Wielkiego Postu, do którego następnie dodano kilka modlitw innych autorów. Wówczas święto to znalazło się w Regule Saudyjskiej, a następnie również w księgach do nabożeństw. Jeszcze w tym samym wieku zaczęto je też obchodzić w monasterze św. Sawy Uświęconego. Obchody tego święta na stałe weszły do praktyki liturgicznej Cerkwi prawosławnej po XI wieku.
Powstanie kontakionu „Walecznej Hetmance”, rozpoczynającego i kończącego akatyst do Bogarodzicy, związane było z oblężeniem Konstantynopola w 626 r. i ocaleniem miasta. Kontakion ten zapewne nie był od początku integralną częścią akatystu. Jego częścią został, prawdopodobnie, później, o czym świadczy fakt, że nie wpisuje się w akrostych hymnu. Historyczno-dogmatyczna treść akatystu, który jest integralnie związany ze świętem wychwalania Matki Bożej, można umownie rozdzielić na dwie części: narracyjną, w której autor, w zgodzie z Ewangelią i tradycją cerkiewną, opowiada o wydarzeniach związanych z życiem Matki Bożej i o dzieciństwie Chrystusa (pierwszych 6 kontakionów i 6 ikosów), oraz dogmatyczną, dotyczącą Wcielenia i zbawienia rodzaju ludzkiego (kontakiony i ikosy od 7. do 12.).
Zgodnie z bizantyjską tradycją, w przeciwieństwie do słowiańskiej, zgodnie z którą zwrotki naprzemiennie nazywane są kontakionami i ikosami, wszystkie strofy akatystu nazywane są ikosami. Chociaż hymn skierowany jest bez wątpienia do Bogarodzicy, o czym świadczy chociażby wielokrotnie powtarzane wobec niej wezwanie „Raduj się…”, to zawiera również wersety adresowane do Chrystusa (kontakion 6., ikosy 6. i 7., a szczególnie kontakion 11.). Zdaniem części badaczy, wezwanie „Raduj się” mogło być późniejszym elementem akatystu, którego poszczególne strofy wcześniej zapewne kończyło tradycyjne „Alleluja”. Badacze przyjmują, że akatyst do Matki Bożej powstał między V a VII wiekiem, a w każdym razie w epoce wczesnobizantyjskiej.
Autorstwo akatystu, będącego w późniejszym czasie wzorcem dla innych podobnych hymnów, przypisywane jest co najmniej kilku hymnografiom. Zdaniem większości badaczy, jego autorem jest św. Roman Melodos (VI w.), który miał to uczynić z okazji święta Zwiastowania Bogarodzicy. Poza nim badacze najczęściej wymieniają imiona: patriarchy Konstantynopola Sergiusza I (+638) oraz diakona cerkwi św. Sofii Mądrości Bożej Jerzego z Pisydii (+VII w.). Prawdopodobnie, pierwotnie akatyst do Matki Bożej był przeznaczony na święto Synaksy Bogarodzicy bądź został napisany na okoliczność święta Zwiastowania Matki Bożej. W świątyni w Blachernach, zgodnie z Typikonem Wielkiej Cerkwi (X w.), wykonywano go w sobotę piątego tygodnia Wielkiego Postu, kiedy obchodzono tam święto Synaksy Matki Bożej.
Miejsce akatystu do Bogarodzicy w kalendarzu liturgicznym było, zatem, początkowo ruchome. Domniemywać można, że czytanie tego akatystu nałożyło się na odbywające się każdego tygodnia nocą z piątku na sobotę nabożeństwo w Blachernach połączone z procesją z ikonami po stolicy cesarstwa (i organizowaniem analogicznych procesji w Jerozolimie). Umiejscowienie akatystu konkretnie w piątą sobotę Wielkiego Postu związane było, najprawdopodobniej, z rozpoczęciem tego właśnie dnia pertraktacji pokojowych z Awarami w 626 roku. Ponadto takie umiejscowienie go czyni to święto przedświęciem (cs. predprazdnstwo) święta Zwiastowania Bogarodzicy, z którym akatyst jest ściśle związany.
Święto Wychwalania Matki Bożej obchodzone jest w sobotę piątego tygodnia wielkiego Postu, a ponieważ na jutrzni tego święta śpiewany jest akatyst do Bogarodzicy, to wobec niego używany jest również termin „Sobota Akatystu”. Do dzisiaj akatyst do Matki Bożej jest jednym spośród wszystkich hakatystów, wpisanym na stałe do kalendarza liturgicznego Cerkwi prawosławnej.
za: Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, nr 4, 2016.